«Απ’ το χθεσινό ρόδο μένει μόνο τ’ όνομά του, άδεια ονόματα κρατάμε»
Βερνάρδος του Μορλαί
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τοπωνύμια είναι τα ονόματα που έδωσαν οι άνθρωποι στους τόπους για να τους ξεχωρίζουν, Είναι οι «φωνές των προγόνων που μας άφησαν φεύγοντας, για να επικοινωνούμε με αυτούς».
Τα “μεγάλα” τοπωνύμια καταγράφοναι σε χάρτη της Ελλάδας κλίμακας 1:500.000. Τα μικροτοπωνύμια, χαρτογραφούνται σε κλίμακα 1:50.000. Ανέκαθεν οι άνθρωποι έδιναν ονόματα στους τόπους, διαφορετικά θα ήταν σχεδόν αδύνατη η οποιαδήποτε συνεννόηση μεταξύ τους όσον αφορά τον προσδιορισμό συγκεκριμένης περιοχής
Ήδη από τους μυθικούς χρόνους οι τόποι ονοματίζονταν με ιδιαίτερη σημειολογία. Ο Παυσανίας (περιηγητής και γεωγράφος του 2ου μ.Χ. αι.) στα Λακωνικά, αναφέρεται στο άγαλμα της «Αιδούς», στο δρόμο Σπάρτης προς Τρίπολη και σε απόσταση περίπου τριάντα σταδίων από τη Σπάρτη. Όταν ο Οδυσσέας πήρε την Πηνελόπη στην άμαξά του για να πάνε στην Ιθάκη, ο πατέρας της Ικάριος ακολουθούσε την άμαξα ικετεύοντας να μείνει κοντά του. Κάποια στιγμή ο Οδυσσέας σταμάτησε την άμαξα και ζήτησε από την Πηνελόπη να διαλέξει ποιον από τους δυο θα ακολουθήσει. Εκείνη σκέπασε με πέπλο το κεφάλι της, δείγμα υποταγής στον σύζυγο. Στον τόπο αυτόν, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ικάριος έστησε ένα γυναικείο άγαλμα με πέπλο της «Αιδούς», δηλ. της Ντροπαλοσύνης.
Με τα μικροτοπωνύμια προσδιορίζεται επακριβώς ο χώρος, σημαίνουν συγκεκριμένα πράγματα για τους κατοίκους της περιοχής, για παράδειγμα Πισαγιάννης, Λουσίνα, Αγιομάμας.
Το τοπωνύμιο ή μικροτοπωνύμιο, μπορεί λοιπόν να αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία ενός δεδομένου που δεν υπάρχει πια, το τοπωνύμιο μπορεί να μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε την σκοπιμότητα της ίδρυσης και λειτουργίας ενός χριστιανικού σχολείου κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας ή απλά να μας επισημάνει την ύπαρξη άλλοτε ενός αιωνόβιου δένδρου εκεί που η εξέλιξη ισοπέδωσε το έδαφος ή πληροφορίες σχετικές με τη λειτουργία των μύλων.
Για παράδειγμα το τοπωνύμιο «Κουτσομύλια» (κουτσός μύλος) υποδηλώνει περιοχή με μύλους που δούλευαν το μισό έτος, όταν δηλαδή υπήρχε αρκετό νερό, και πρέπει να γραφτεί με ύψιλον. Το «Παλιομανάστηρο» πιθανότατα κουβαλάει μνήμες από παλιό μοναστήρι, το «Παλιοκκλήσι» επίσης και πάει λέγοντας.
Τα τοπωνύμια υπήρχαν και υπάρχουν για τελείως πρακτικούς λόγους. Στις κληρονομιές, στις διαθήκες, στις αγοραπωλησίες, σε οικονομικές συναλλαγές.
Κατ’ αρχήν οι τόποι ονομάστηκαν από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους όπως η φύση του εδάφους (Κάμπος, Σάρα), το χρώμα (Κοκκινόβραχος), το σχήμα (Χούνες), τη χρήση (Παλιολήνι), τα ποικίλα κτίσματα (Μαρμαρογιόφυρο), τα φυτά (Φτερόλακκα, Βατσινιές, Μοναχή ελιά), τα ζώα (Ελαφοκυλίστρα, Κούκου ράχη), οι παραδόσεις (Νεραϊδόβραχος), τα ονόματα αγίων (Αγιο-Μάμας), το όνομα του ιδιοκτήτη (του Κυρίμπεη ή Κερήμ μπέη), οι βρύσες (Λαδόβρυση), οι βουνοκορφές (Μάλα), τα λαγκάδια (Λαγκαδίτσα), σπηλιές (η Σπηλιά του Ράλλια), χωράφια (Ξεροκάμπι), καλύβια, πηγάδια (Μπραημοπήγαδο), πηγές (Πισαγιάννη), μύλοι (ο μύλος του Τζελέπη), χάνια, μαντριά, βοσκοτόπια, μονοπάτια (του Κούστα), αλώνια (Του Γαλή τ’ αλώνι), ρέματα, μοναστήρια και διάφορα άλλα.
Τα τοπωνύμια μας δίνουν πληροφορίες ιστορικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, τοπογραφικές, γεωγραφικές, εθνολογικές, λαογραφικές.
Αμέσως, σχεδόν, μετά τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους με τον νόμο που ίσχυε από τον Δεκέμβρη του 1833 χωρίστηκε το κράτος σε δήμους και κοινότητες. Το 1912 με τον νόμο «περί συστάσεως δήμων και κοινοτήτων επήλθαν θεμελιώδεις μεταβολές στο σύστημα διοικητικής οργάνωσης που ίσχυε μέχρι τότε. Η Πολιτεία ξεκίνησε μια προσπάθεια μετονομασίας να δώσει δηλαδή ελληνικά ονόματα σε φράγκικα, σλάβικα, τούρκικα και αρβανίτικα τοπωνύμια, ίχνη από τους λαούς που πέρασαν για μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι μετονομασίες είχαν σκοπό να απαλλάξουν την ελληνική ύπαιθρο από τυχόν υπολείμματα παλαιών κατακτητών και να αποστομωθούν οι επικριτές της φυλετικής μας καθαρότητας (Φαλμεράϊερ κ.λπ.). Είναι γεγονός ότι σλαβικά φύλα διείσδυσαν στην Πελοπόννησο, σε ορισμένες περιοχές της βυζαντινής αυτής επαρχίας αυτά εγκαταστάθηκαν μόνιμα και διατήρησαν τη γλωσσική τους ταυτότητα, έως τα μέσα περίπου του 10ου αιώνα. Τα τοπωνύμια, τα οποία σχηματίστηκαν από τη γλώσσα των φύλων αυτών και, μετά την εθνολογική αφομοίωση των φορέων, εξακολούθησαν να επιζούν στις ελληνικές διαλέκτους της περιοχής, και αποτελούν μια αντικειμενική ιστορική πηγή. Οι άνθρωποι αυτοί ίδρυσαν τις νέες τους κατοικίες σε περιοχές, όπου εξακολουθούσαν να ζουν οι αυτόχθονες, οι ελληνόφωνοι υπήκοοι του βυζαντινού κράτους.
Ερευνώντας τα μικροτοπωνύμια (ονόματα που έχουν πηγές, λόφοι, χωράφια κ.τ.λ.), μιας ευρύτερης περιοχής (π.χ. της Πελοποννήσου) μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τη συχνότητα σλαβικών ονομασιών, περίπου τα όρια της εγκατάστασης Σλάβων κατά τον Μεσαίωνα. Εγκαθίσταντο στις κοιλάδες των ποταμών, σε υψώματα, πλαγιές βουνών και για κάποιο διάστημα απέφευγαν τα παράλια. Στο ανατολικό τμήμα της Πελοποννήσου υπάρχει περιορισμένος αριθμός σλαβικών τοπωνυμίων, αντίθετα με το δυτικό όπου υπάρχει πληθώρα. Ειδικά στον Ταΰγετο που μας ενδιαφέρει στη δυτική πλευρά του κατοικούσαν Μηλιγγοί και στην ανατολική Εζερίτες (περισσότερα στο Μηλιγγοί και Εζερίται Σλάβοι εν Πελοποννήσω, Περικλέους Ζερλέντου, εν Ερμουπόλει 1922).
Για τον «εξελληνισμό της Ελλάδος» (όρος της εφημερίδας Εστία) συγκροτήθηκε (1910-1920) η «Επιτροπεία τοπωνυμιών της Ελλάδος» με γνωστά ονόματα της εποχής που διατύπωσαν δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις.
Ήδη, από το 1892, ο έγκριτος νομικός, γεωγράφος και ιστορικός Αντ. Μηλιαράκης υποστήριζε ότι δεν πρέπει να αλλάξουν τα τοπωνύμια γιατί αποτελούν γλωσσικό υλικό, όπως και οι επιγραφές, μόνο που τα τοπωνύμια είναι χαραγμένα στο έδαφος. Προειδοποιούσε δε πως «Πάσα αντικατάστασις σημερινών ονομάτων δι’ αρχαίων, και πάσα μεταβολή έτι της ρίζης ή των καταλήξεων αυτών, επιχειρουμένη υπό των γεωγραφούντων ή υπό των διοικητικών αρχών άνευ μελέτης, ισοδυναμεί προς καταστροφήν ζωντανών μνημείων της ελληνικής Ιστορίας και της γλώσσης». Αντίθετα θερμός υποστηρικτής της μετονομασίας ήταν ο Στ. Κυριακίδης λέγοντας: «...επειδή μολύνουν το πρόσωπον της ωραίας ελληνικής πατρίδος μας, και επειδή ακόμη, πράγμα που είναι ακόμη σπουδαιότερον, χρησιμεύουν πολλάκις ως επιχειρήματα εις τους εχθρούς του έθνους μας και της φυλής μας διά να διεκδικούν τας χώρας μας, καλόν είναι σιγά- σιγά να αποσβεσθούν, να λείψουν».
Είναι δε αυτά τα ίχνη, τα διάφορα τουρκικά και σλαβικά ονόματα των χωριών. Η μετονομασία τους προκαλεί σύγχυση και άρα πιθανόν χρειάζεται και εκ μέρους μας να καταφεύγουμε με φειδώ στην αυθαίρετη αλλαγή τοπωνυμίων.
Ο Γερμανός φιλόλογος και μεταφραστής Gerhard Blmelein ήθελε να ξαναπάει στο χωριό Μέρμπακας Αργολίδος, όπου το 1974 είχε επισκεφθεί την εκεί βυζαντινή εκκλησία. Αλλά τη δεύτερη φορά δυσκολεύτηκε, γιατί στον καινούργιο χάρτη το χωριό ήταν με το όνομα Αγία Τριάδα. Όπως εξηγεί, το όνομα Μέρμπακας δεν είναι τούρκικο, αλλά προέρχεται από τον Λατίνο επίσκοπο Wilhelm von Meerbeke, που είχε εγκατασταθεί στην Κόρινθο επί Φραγκοκρατίας.
Όταν ο περιηγητής Σατωβριάνδος το 1806 στο ταξίδι του στην Ελλάδα, αναζητούσε την αρχαία Σπάρτη και τον Ευρώτα, ο Έλληνας διερμηνέας του αγνοούσε ακόμα και τον όρο Λακεδαιμονία. Απογοητευμένος που ήρθε από τόσο μακριά χωρίς να καταφέρει να βρει τη Σπάρτη ετοιμαζόταν να κατεβεί από το φρούριο του Μυστρά, όταν ο Έλληνας ανεφώνησε:
«Ευγενέστατε, μήπως ζητάς το Παλαιοχώρι;».
«Ακούοντας αυτό τ’ όνομα», λέει ο Σατωβριάνδος, «θυμήθηκα αμέσως το εδάφιο του Ντ’ Ανβίλ και φώναξα με τη σειρά μου»: «Ναι, το Παλαιοχώρι! Την παλιά πόλη! Ποιο είναι το Παλαιοχώρι;». «Εκεί κάτω στη Μαγούλα», «αποκρίθηκε ο διερμηνέας δείχνοντάς μου μακριά μες στην κοιλάδα μια άσπρη καλύβα ζωσμένη από δέντρα.
Δάκρυα μου ανέβηκαν στα μάτια καθώς κάρφωσα το βλέμμα μου στην άθλια αυτήν καλύβα, που υψωνόταν μες στον έρημο περίβολο μιας από τις επιφανέστερες πόλεις της γης και που μόνη αυτή έκαμε γνωστή την τοποθεσία της Σπάρτης.
Μια καλύβα, κατοικία βοσκού, που για μόνο πλούτο είχε τη χλόη που φύτρωνε στους τάφους του Άγη και του Λεωνίδα!». Είχε ξεχαστεί το όνομα της αρχαίας ένδοξης πόλης και αποκαλούνταν Παλαιοχώρι.
Παρόμοιο περιστατικό καταγράφει ο Χρ. Κορύλλος στην περιήγηση «εκ Πατρών εις Σπάρτην».
Όταν ο βασιλιάς Όθωνας σε περιοδεία του βρέθηκε στο Ναύπλιο εκδήλωσε την επιθυμία να επισκεφτεί την επόμενη μέρα τις Μυκήνες. Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης που συνόδευε τον βασιλιά, βγήκε στην αγορά και ζητούσε να του πουν πού είναι οι Μυκήνες. Κανείς δεν μπόρεσε να τον πληροφορήσει ούτε από τους πρόκριτους ούτε από τους πολίτες. Αγνοούσαν ακόμα και το όνομα.
Ευφυής ο Γενναίος πήγε όλη τη νύχτα στα γύρω χωριά και ρώτησε τους ποιμένες πού πηγαίνουν συνήθως οι λόρδοι και εξετάζουν παλιά κτίσματα. Οι ποιμένες απάντησαν: «ότι εις το χωρίον Χαρβάτι, παρά τα Φύχτια, συχνά μεταβαίνουσι λόρδοι με βιβλία και ψάχνουν μερικές παλαιές πέτρες, όπου είναι έξω από το χωριό». Ο στρατηγός ευχαριστημένος από την ανακάλυψη θυμήθηκε πως πράγματι εκεί υπήρχαν παλαιά κτίρια.
Στα τοπωνυμικά του Νικ. Πολίτη το Χαρβάτι οφείλει το όνομά του στην εγκατάσταση εκεί Κροατών ή κάποιου Κροάτη (Χορβάτη).
Ήταν δίκαιο οι πολύχρυσες Μυκήνες του Ομήρου να ανακτήσουν το όνομά τους και τη θέση τους στην καρδιά του παγκόσμιου πολιτισμού.
Από τα παραπάνω προκύπτει πως είναι χρήσιμο και απαραίτητο να διατηρηθούν οι παλιές ονομασίες παράλληλα με τις μεταγενέστερες.
Ο καθηγητής ιστορίας και Αρχαιολογίας Γιάννης Α. Πίκουλας με τους συνεργάτες του εκπόνησε το «Λεξικό των οικισμών της Πελοποννήσου», «Παλαιά και νέα τοπωνύμια» (έκδοση του ιδρύματος Στ. Νιάρχος) όπου καταγράφονται περί τους 4.500 οικισμοί με την παλαιά και νέα τους ονομασία. Αλήθεια πόσοι από τους νεότερους μπορούν να ταυτίσουν τα χωριά, του Σινάνου, του Μαντζαγρά, το Ζέλι, το Πιαλί με τα αναγραφόμενα στον χάρτη; Πρόκειται για ονόματα φράγκικα, τούρκικα, σλάβικα, αρβανίτικα, παρεφθαρμένα αρχαία ή χονδροειδή ελληνικά, με τη δική τους πολιτισμική αύρα και ιστορικούς συνειρμούς.
Τα Ηνωμένα Έθνη ανέλαβαν πρόγραμμα παγκόσμιας καταγραφής και τυποποίησης ονομάτων, συμπεριλαμβανομένων και των τοπωνυμίων
Ο πρόεδρος της Έβδομης Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για την Τυποποίηση των Γεωγραφικών Ονομάτων είπε ότι τα τοπωνύμια είναι «το περιβάλλον μας και ο αέρας που αναπνέουμε».
Τα μικροτοπωνύμια της Καστανιάς στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι ελληνικά, αρκετά τούρκικα και μερικά σλάβικα.
Για όλη την επικράτεια υπάρχουν χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης δίνει την πληροφορία, πως η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, είχε ζητήσει προπολεμικά, τη βοήθεια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για τη μετονομασία των μικροτοπωνυμίων των επιτελικών χαρτών. Η Γεωγραφική Υπηρεσία, εξελλήνισε πολλά ονόματα στους χάρτες κλίμακας 1: 100.000 και 1: 50.000. Κυκλοφόρησε μάλιστα εμπιστευτικά σήματα προς χρήση των αξιωματικών, που συνόδευαν τους νέους χάρτες και σημείωναν τα παλιά και τα νέα ονόματα, ώστε να είναι δυνατή η χρήση τους και να αποφευχθούν ολέθρια σφάλματα, σε περίπτωση πολεμικών επιχειρήσεων.
Στην εργασία αυτή χρησιμοποιήθηκαν:
α) πληροφορίες από κατοίκους της Καστανιάς, αγρότες κυρίως
β) έγγραφα της Μονής Καστρίου που ανακάλυψε στα βενετικά αρχεία ο Ν. Σαντάς
γ) από την εφημερίδα ΗΧΩ του Ταϋγέτου, αίτηση του βουλευτή Δ. Δημητρακάκη (1823-1888) για χρήση μεταλλείων στον Ταΰγετο,
δ) τοπωνύμια από τα ποιήματα του Γιάννη Κορζή,
ε) τοπωνύμια από την εφημερίδα Βορειοδημότης
στ) από παλιό έγγραφο της Κοινότητας για το πότισμα (αρδευτικό κανονισμό),
ζ) από σχεδιάγραμμα του Γιάννη Βουρδούση με τοποθεσίες στο βουνό
η) από τις δράσεις της Λουσίνας, και
θ) τοπωνύμια του βουνού που κατέγραψε ο κ. Ευάγγ. Ανδριανός και δημοσιεύτηκαν στο τ. 45 του περιοδικού «Πολυδεύκης».
Προφανώς αρκετά τοπωνύμια επαναλαμβάνονται.
Ευχής έργο θα ήταν να έχουμε πρόσβαση σε παλιές καταχωρήσεις του Υποθηκοφυλακείου, όπου καταγράφονται τα τοπωνύμια από την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους.
Στους πίνακες που ακολουθούν και θα αναρτηθούν στη συνέχεια καταχωρούνται όλα τα τοπωνύμια, όπως ακριβώς διασώθηκαν από τις πηγές που προαναφέρονται, και επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση, ετυμολογικά, ιστορικά και πραγματολογικά, για εκείνα τα τοπωνύμια που κατέστη δυνατόν.
Πηγή φωτογραφίας: https://www.tromaktiko.gr/106616/edos-i-kyriarchi-timoros-dynami-olon-ton-genneon-andron/
Θεοδώρα Πελεκάνου-Δαρειώτη, φιλόλογος
