Στην περιοχή μας ήκμασαν, μαζί με το σημερινό, τέσσερις πολίχνες-κωμοπόλεις που η μία διαδεχόταν την άλλη, έπειτα από κάποια καταστροφή του εχθρού που γινόταν εκεί.
Τα Μεσονήσια που ονομάσθηκαν έτσι, γιατί, γεωλογικά, μοιάζουν με νησιά που ανάμεσά τους κατεβαίνουν και τα χωρίζουν ρεματιές - γράνες, το Καστρίτζι ή Καστρί, η Χώρα που ίσως καταστράφηκε από τον επιδρομέα ‘Αλάριχο, και η Καστανιά η ορεινή, οικισμός Κλεφταρματωλών ανυπότακτων, και η σημερινή Κάτω Καστανιά, το Καστόρειο, από το όνομα του μυθικού ‘Αχαιού ήρωα- ημίθιεου Κάστορα.
Το σημερινό χωριό μας δεν έχει μεγάλη οικιστική, ιστορία.
Φαίνεται όμως ότι υπήρχε χωριό γύρω και από το Παλιομανάστηρο. Το δείχνουν τα άφθονα κεραμίδια που υπάρχουν εκεί. Ίσως να ήταν και παλαιότερα χωριό. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε το Μοναστήρι αυτό και από ποιους κατακτητές. Ήταν κοντά στη «δημοσιά» και όπως ήταν επόμενο δεχόταν επιθέσεις από τους διερχόμενους επιδρομείς. Να ήκμασε τάχα επί της εποχής του Οσίου Νίκωνα και να είχε ιδρυθεί από αυτόν, τον 10ο αιώνα; Γεγονός είναι ότι από το δρόμο αυτόν πέρασαν στρατηλάτες της Σπάρτης. Ρωμαίοι, Φράγκοι, Ενετοί, Τούρκοι, άγιοι, ασκητές και πολύς λαός που πήγαινε από την Μεγαλόπολη στη Σπάρτη-Μυστρά.
Ο Γουλάς
Επισημαίνεται όμως ένας λόφος που υψώνεται πάνω από την παλιά αυτή οδό (Δημοσιά) και που εποπτεύει και ελέγχει την πεδιάδα και τις διαβάσεις, ο λεγόμενος «Γουλάς» (στην τουρκική γλώσσα είναι το μικρό κάστρο - φυλάκιο).
Ο λόφος αυτός (άλλοτε ιδιοκτησία Νικολοπουλαίων και Δ. Γ. Καλλιάνη), λόγω θέσεως, αποτέλεσε οχυρή θέση, όπως πιστοποιείται από την επίπεδη κορυφή και την διαμόρφωση την αμφιθεατρική που παρουσιάζει. Και όπως είναι γνωστό οι οχυρές θέσεις χρησιμοποιούνται από τη στρατηγική όλων των εμπολέμων. Κατά καιρούς, στο λόφο αυτό έχουν βρεθεί τεμάχια από κεραμοειδή (μερικά κατέχει ο κ. Λεωνίδας Νικολόπουλος) και στη σύνδεσή του (έξοδο) με την δημόσια οδό (φραγκοσυκιές) υπάρχουν ίχνη τοιχίου, της πύλης ίσως.
Υπάρχει μία διαδοχή Μονών στο χώρο μας. Μετά από το «Παλιομονάστηρο» έχουμε τη Μονή της Αγίας Κυριακής (Σερβέικα), τον Κάρδαρη (Κοίμηση της Θεοτόκου), την διάδοχο σημερινή Μονή η Ζωοδόχος Πηγή. Παλαιότερα ελατρεύετο η Κοίμηση της Θεοτόκου όπως το δείχνει η μεγάλη επώνυμη τοιχογραφία αριστερά και η Μονή του Αγιάννη του Νηστευτή.
Επαναλαμβάνουμε μεγάλη, από άποψη αρχαιολογική, είναι και η ιστορία τριών σκητών - ασκηταριών, του Κάρδαρη (διαφύλασσε τοιχογραφία της Παναγίας), της Μισοσπορίτισσας στο βράχο, και του «Λουκά» πάλι Παναγία (στα εννιάμερα), αγιογραφημένη αυτή.
Μία υπόμνηση της τοπικής εκκλησίας που φαίνεται πως ιδρύθηκε από τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, αποτελεί και ο Αϊ-Μάμας, παλαιό Βυζαντινό ναΰδριο που καταστράφηκε δυστυχώς. Μικροί εγνωρίζαμε τη θέση του και την πλάκα του ιερού του κοντά στην ελιά του Λάττα. Πρόκειται για ένα παιδί άγιο, των πρώτων Χριστιανικών αιώνων που θεωρείται προστάτης των ποιμένων - ήταν ποιμενόπαις - και οι Χριστιανοί έκτιζαν εκκλησίες στο όνομά του, κοντά σε πηγές όπου οι ποιμένες στάλιζαν και πότιζαν τα ποίμνιά τους.
Στη βυζαντινή θέση Αϊ-Μάμας, υπήρχαν μαρμάρινες στήλες από εκκλησίες απροσδιορίστου χρόνου. Η μαρμάρινη Λάρνακα, επίσης που υπάρχει στο ιερό των Αγίων θεοδώρων στα Σερβέικα κατι πρέπει να δηλώνει. Ούτε η Ρωμαϊκή κατοχή έχει αφήσει μαρτυρίες εκτός από αυτές που έχουν επισημανθεί στον Βορδωνιάτικο κάμπο, κοντά στον Ευρώτα, μαζί με τοπωνύμια που δηλώνουν την παλαιότητα του χώρου αυτού από την Ρωμαϊκή περίοδο.
ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΛΑΟΓΡΑΦΟΥ ΔΗΜ. Γ. ΚΑΛΛΙΑΝΗ
Εφημερίδα «Βορειοδημότης» Αύγουστος 1980
