Γράφει η Θεοδώρα Πελεκάνου-Δαρειώτη, φιλόλογος
Ο Γενάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του, στηριζόμενος σε αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, (Ξενοφώντας, Λυσίας, Αριστοτέλης, Αριστοφάνης, Ηρόδοτος, Αιλιανός), αναφέρεται στην ήμερη ελιά που στην αρχαιότητα ονομαζόταν μορία.
Ο Ξενοφώντας στο «Συμπόσιον» (4,17) γράφει, πως στα Παναθήναια οι θαλλοφόροι κρατούσαν κλάδους «Μορίας Ελαίας».
«Μορίαι ελαίαι» προέκυψαν στη συνέχεια και άλλες γύρω από την Αθήνα και ιδίως στην Ακαδημία.
Ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία» (κεφ. 60) γράφει για τον τρόπο συντήρησης, συγκομιδής και διάθεσης του προϊόντος .
Τα έπαθλα στους μουσικούς αγώνες ήσαν αργυρά και χρυσά ενώ στους γυμνικούς αγώνες και στις ιπποδρομίες «έλαιον».
Κατά τον σχολιαστή του Αριστοτέλη, ονομάστηκαν μορίαι, επειδή κάθε άνθρωπος που είχε ελιές αναγκαζόταν να παρέχει ένα μέρος στα Παναθήναια.
Σύμφωνα με την παράδοση η θεά Αθηνά ,όταν φιλονίκησε με τον Ποσειδώνα για την Αθήνα, φύτεψε στην Ακρόπολη την πρώτη ήμερη ελιά την Μορίαν.
Η λέξη μορία, θησαυρίζεται σε λεξικά της αρχαίας ελληνικής.
Κατά το Liddell Skott η μορία βρίσκεται συνήθως στον πληθυντικό με τη λέξη ελαία.«Μορίαι ελαίαι» ήσαν οι ιερές ελιές που βρίσκονταν στην Ακαδημία, στο Θησείο και στη συνέχεια «μορία ελαία» λέγονταν κάθε ελιά που φύτρωνε, σε σηκούς ή περιβόλους ναών. Πιθανόν να ονομάστηκαν έτσι επειδή ήσαν κομμένες (μειρόμεναι και μεμορημέναι) από την πρώτη αρχέγονη ελιά στην Ακρόπολη.
Κατά τον Σουίδα «μορίαι ελαίαι» είναι οι ήμερες ελιές της Αθηνάς από το λάδι των οποίων έδιναν σαν έπαθλο στους νικητές στα Παναθήναια.
Προστάτης και φύλακας των ιερών ελαιών ήταν ο Δίας και γι’ αυτό υπήρχε άγαλμα του Μορίου Διός στον σηκό, στην Ακρόπολη.
Ο Αιλιανός στις ποικίλες ιστορίες αναφέρει πως στην Αθήνα ευρέθηκαν πρώτα η συκιά και η ελιά, βασιζόμενος στον Ηρόδοτο.
O Σοφοκλής στον Οιδίποδα εν Κολωνώ, αναφέρει πως κανείς δεν μπορεί να καταστρέψει το δέντρο αυτό, διότι το προστατεύει ο οφθαλμός του Μορίου Διός και η γλαυκομάτα Αθηνά.
Κατά το Γουδιανό λεξικό «μορία» άλλοι καλούν μόνο τις ιερές ελιές που είναι αφιερωμένες στη θεά Αθηνά και άλλοι κάθε ελιά.
Μοριάς και Μορέας ίσως λέγεται η περιοχή που είναι κατάφυτη από ελιές ήμερες και άγριες. Μοριάς όπως Πευκιάς στο Ξυλόκαστρο και Μορέας όπως Πευκενέας στα Μέγαρα.
Κανείς δεν γνωρίζει με ασφάλεια πότε ονομάστηκε Μοριάς η Νήσος του Πέλοπος. Αρχικά το όνομα αυτό δεν το έφερε όλη η Πελοπόννησος, αλλά μόνο η περιοχή της Ηλείας.
Το όνομα Μορέας εμφανίζεται στο «Χρονικό του Μορέως», έργο ανώνυμου χρονικογράφου του 14ου αι. Τα γεγονότα που διαδραματίζονται αναφέρονται κυρίως στην κατάκτηση του Μοριά και την ίδρυση του πριγκιπάτου της Αχαΐας. Στο Χρονικό «Μορέας» δεν ονομάζεται πάντα όλη η Πελοπόννησος αλλά κυρίως ο νομός Ηλείας.
Είναι βέβαιο πως το όνομα Μοριάς δεν δημιουργήθηκε από τη Φραγκοκρατία, γιατί όταν ήρθαν οι σταυροφόροι η ονομασία ήδη υπήρχε.
Ο λαϊκός Μανιάτης ποιητής Νικήτας Νηφάκος (1748-1818 περίπου) γράφει:
«Μεγάλο βουνό ευρίσκεται επάνω εις τον Μορία
Όπου τον ονομάζουσιν τον Μακρινόν Ηλίαν.
Ταΰγετον τον έλεγανοι παλαιοί Σπαρτιάται
κι Ηλίαν τονε λέγουσιν οι σημερνοί Μανιάται»
Στον Βίο του Αγίου Μελετίου που ανακάλυψε ο Κων. Σάθας σε χειρόγραφο του Βρετανικού Μουσείου, του έτους 1111 μ.Χ., απαντάται για πρώτη φορά η λέξη ως "Μοραίας": "Μνήσθητι Κύριε του δούλου σου Ανδρέου μοναχού του εκ της καθολικής εκκλησίας Ωλένης του Μοραίου".
Η επισκοπή Ωλένης ταυτίζεται με την περιοχή της Ηλείας. Στη notitia 7 που χρονολογείται το 901-902 , αναγράφεται παρέμβλητη η επισκοπή Μορέου η οποία είναι ακόμη γνωστή από δύο σφραγίδες του 11ου και 12ου αιώνα καθώς και από αναφορά σε τακτικό του τέλους του 12ου αιώνα. Η έδρα της επισκοπής αυτής δεν έχει εντοπισθεί, ωστόσο η ταύτιση Μορέα και Ηλείας είναι μάλλον βέβαιη καθώς και η ταύτισή της με την επισκοπή Ωλένης. Σημειώνεται πως στον κάμπο του Μορέα υπάρχει τοπωνύμιο Επισκοπή.
Αρχικά Μορέας ήταν η περιοχή της Ηλείας γύρω από την αρχαία Ολυμπία. Μετά επεκτάθηκε σε όλη την Πελοπόννησο όπως έγινε με την Αχαΐα και τους Αχαιούς στον Τρωικό πόλεμο, όπου Αχαιοί ονομάστηκαν όλοι οι Έλληνες. Στα Ολύμπια οι Ελλανοδίκες προσέφεραν στον νικητή κάθε αγωνίσματος στεφάνι ελιάς που ήταν σύμβολο νίκης και ειρήνης.
Ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης στο άρθρο του «Μοριάς- το όνομα και οι χάρες», παραδέχεται πως δεν μας είναι γνωστή η ετυμολογική καταγωγή της λέξης και παραθέτει τις διάφορες απόψεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς.
Ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζηδάκις υποστήριξε το 1893 ότι η λέξη σχετίζεται ετυμολογικά με τη μουρέα, κοινώς μουριά, λόγω της εκτεταμένης καλλιέργειας του δένδρου αυτού στην Πελοπόννησο. (να σημειωθεί πως στο Liddell Skott θησαυρίζεται η μορέα =μουριά και σχεδόν αμέσως καταγράφεται η μορία= ήμερη, ιερή ελιά).
Η ερμηνεία φαίνεται ότι στηρίζεται στον Βίο του Μελέτιου, όπου γράφεται το εξής: «Κοινώς τώρα αύτη η Χερσόνησος λέγεται Μωρέας, ίσως με το να έχη πολλάς μωρέας, ήτοι συκαμίνους μαύρας».
Δεν χρειάζονταν πολλά δέντρα μουριάς για την μεταξοσκωληκοτροφία. Κάθε οικογένεια χρησιμοποιούσε περίπου 5 δράμια κουκουλόσπορου και για κάθε δράμι η απόδοση ήταν 6 οκάδες κουκούλι. Η καλλιέργεια του μεταξιού γινόταν στο σπίτι από τις γυναίκες και τα παιδιά γιατί ήταν ελαφριά δουλειά. Ξεκινούσε από τις αρχές Μάρτη και διαρκούσε 50 μέρες περίπου. Έτσι με λίγα έξοδα η οικογένεια, είχε εισόδημα σε μικρό χρονικό διάστημα,
Από έρευνα στο αρχείο Σαλβαρά και στο ημερολόγιο του Καστανιώτη δάσκαλου Γ. Αντωνάκη σε περίοδο ακμής του εμπορίου μεταξιού, δεν καταγράφονται πολλά μωρεόδεντρα.
Σε εκδήλωση στους Βουτιάνους που έγινε το 1939, οι δάσκαλοι Ι. Τζαννέτος και Γ. Γιαννούλης στο θέμα «Βουτιάνοι την περίοδο 1835-1900» λένε: «Οι κυρούλες μας φώλιαζαν τον κουκουλόσπορο για να εκκολαφθεί…
…σε μερικά φτωχόσπιτα οι νοικοκυρές έβαζαν το κουτάκι στον κόρφο τους και πολλές φορές τα ρούχα τους γέμιζαν μυγίτσες»
Ο περιηγητής Διονύσιος από τον Xάρακα σημειώνει γύρω στο 300 μ.X., ότι μοιάζει με κουτσουρεμένο φύλλο πλάτανου (“ειδομένη πλατάνοιο μυουρίζοντι πετήλωι). Παρατηρώντας την κάτοψη της Πελοποννήσου από ψηλά, διαπιστώνεις ότι η δυτική πλευρά του πλατανόφυλλου εμφανίζεται πράγματι κουτσουρεμένη.
Ο Πέτρος Θέμελης θεωρεί ότι στον επιθετικό προσδιορισμό «μυουρία» (κουτσουρεμένη), που διασώζει ο Διονύσιος, ενδέχεται να οφείλεται η νεότερη ονομασία του Μοριά. Η ερμηνεία αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι στο επίσημο κείμενο της Συνθήκης της Σαπιέντζας του 1209, μεταξύ του πρώτου ηγεμόνα της Αχαΐας, Γοδεφρείδο Βιλεαρδουίνο και της Βενετίας, ο Μοριάς αποδίδεται με το όνομα Maureson (από το μυουρίζων).
Ορισμένοι μελετητές, όπως ο βρετανός βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν, υποστηρίζουν πως ονομάστηκε έτσι επειδή το σχήμα της Πελοποννήσου μοιάζει με το φύλλο μουριάς.
Υπάρχει και μία σατιρική ερμηνεία του όρου «Μοριάς». Ο βυζαντινός σατιρικός συγγραφέας Μάζαρις στο έργο του «Επιδημία εν Άδου» , του 1415, όπου δίνει πληροφορίες για την Πελοπόννησο χαρακτηρίζει ως άθλια τις συνθήκες ζωής των κατοίκων. Για τον λόγο αυτό καταγράφει ότι ο όρος «Μοριάς» προέρχεται από τη λέξη «μωρία»!
Ο Φαλμεράιερ υποστηρίζει πως ο Μοριάς προήλθε από τη σλαβική λέξη morje ( η θάλασσα) καθαρά σλαβικό όνομα που σημαίνει ακροθαλασσιά, ακρογιαλιά, έκταση στην ακτή, παραθαλάσσιο μέρος, πεδιάδα. Αρχικά αυτήν την ονομασία έφεραν μόνο οι δυτικές περιοχές της Πελοποννήσου και κυρίως της Ηλείας που κατοικούνταν από τη μεγάλη φυλή των Σλάβων.
Επίσης έχει υποστηριχθεί -αβάσιμα βέβαια- ότι η λέξη Μωρέας μπορεί να προήλθε από το μετασχηματισμό της λέξης Ρωμαία.
Το συμπέρασμα είναι πως ο Μοριάς έλκει την ονομασία του στα μυθικά χρόνια, όταν η θεά Αθηνά φύτεψε την «Μορίαν ελαίαν». Η μορία ελαία από τα προϊστορικά χρόνια, διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή, σε αγώνες, στην καθημερινότητα. Το ιερό άλσος «Άλτις» της Ολυμπίας ήταν κατάφυτο από ελιές, πεύκα και δρυς.
