Γράφει η Βαρβάρα Κεμερίδου, φιλόλογος

Έτος Μικρασιατικού ελληνισμού το 2022 καθώς συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή και το διωγμό των προγόνων μας από τις εστίες τους, από ένα χώρο όπου για χιλιετίες  άνθισε ο Ελληνικός πολιτισμός. Τώρα, 100 χρόνια μετά το διωγμό, καθήκον όλων μας είναι να διατηρήσουμε στη μνήμη μας, την ιστορία του ιερού αυτού τόπου και να τη μεταφέρουμε στους απογόνους μας. Ήδη έχουν ξεκινήσει οι ανάλογες δραστηριότητες σε αρκετά σημεία της χώρας.

Όχι ένα αλλά τρία χρόνια, θα διαρκέσουν οι επετειακές εκδηλώσεις μνήμης για τον Προσφυγικό Ελληνισμό. Η άκρως ικανοποιητική αυτή εξέλιξη προέκυψε ύστερα από τηλεδιάσκεψη που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή της Υπουργού Πολιτισμού κ. Λίνας Μενδώνη και εκπροσώπων των δευτεροβάθμιων οργανώσεων του Προσφυγικού Ελληνισμού.
Από το 2022 έως και το 2024 θα οργανωθούν πλήθος εκδηλώσεων σε όλη την Ελλάδα, τις οποίες θα συναποφασίσουν το Υπουργείο με τα δευτεροβάθμια όργανα, τα οποία προηγουμένως θα συζητήσουν με τα σωματεία μέλη τους. Ο επιδιωκόμενος στόχος θα είναι η παρουσία και η προσφορά των προσφύγων στην αναγέννηση της Ελλάδος. Μετά από έναν αιώνα, η Μικρασιατική τραγωδία εξακολουθεί να κυριαρχεί στη συνείδηση του νεοελληνισμού σαν το θεμελιώδες γεγονός που μετέβαλε το χαρακτήρα και τη ροή της ιστορίας μας. Το ερώτημα που προβάλλει είναι: Σύμφωνα με ποια μέθοδο κατορθώθηκε να εξαφανιστεί κάθε ίχνος ελληνικής ζωής σε περιοχές όπου για αιώνες ανθούσε και αναπτυσσόταν το ελληνικό στοιχείο. Η μεθοδολογία αυτή δεν είναι άλλη από τον βίαιο ξεριζωμό των Ελλήνων από τις πατρογονικές εστίες τους σε μια πρώτη φάση και σε μια δεύτερη φάση τη νομιμοποίηση του τετελεσμένου γεγονότος, όπως είναι η μέθοδος της Ανταλλαγής των πληθυσμών!
Η Μικρασιατική Καταστροφή θεωρείται από τις μεγαλύτερες, αν όχι η μεγαλύτερη, συμφορά του ελληνισμού διαχρονικά. Με την Συνθήκη της Λωζάννης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, ο ελληνισμός της Ανατολής εξαφανίστηκε ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια και περίπου 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες ήρθαν υπό άθλιες συνθήκες στην Ελλάδα. Το σχεδόν χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος έπρεπε τάχιστα να στεγάσει και να περιθάλψει αυτόν τον τεράστιο πληθυσμό. Παράλληλα, με την αποχώρηση μουσουλμάνων στο θρήσκευμα από την ελληνική επικράτεια, η Ελλάδα κατέστη περισσότερο εθνικά και θρησκευτικά ομοιογενής.
Πώς φτάσαμε στην τραγωδία. Οι δύο Βαλκανικοί Πόλεμοι έδειξαν το δυναμισμό του ελληνικού Έθνους κι ανέβασαν το γόητρό του στη Διεθνή Κοινότητα. Ταυτόχρονα προώθησαν τα εθνικά δίκαια του ελληνισμού. Ο Α' Βαλκανικός πόλεμος είναι για την Ελλάδα αντιστρόφως ανάλογος, με τις απώλειες. Δηλαδή με μικρές απώλειες η Ελλάδα διπλασιάσθηκε. Αντίστοιχα και η Σερβία εκπλήρωσε όλους τους αντικειμενικούς στόχους της, ενώ η Βουλγαρία είχε πολύ μεγάλες απώλειες ειδικά στο μέτωπο της Αδριανούπολης μετά τον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο τον οποίο η ίδια προκάλεσε, δεν είχε μεγάλα εδαφικά κέρδη. Το ελληνικό κράτος διπλασιάσθηκε και σε έκταση και σε πληθυσμό με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι καλύτερες προϋποθέσεις για κοινωνική, πολιτική και οικονομική ανάπτυξη. Ταυτόχρονα άλλαξε ριζικά και η δομή του πληθυσμού, τόσο για το νέο Ελληνικό κράτος όσο και στο κομμάτι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που αποσπάστηκε από αυτήν. Μεγάλος αριθμός πληθυσμού μετακινήθηκε από όλες και προς όλες τις πλευρές. Υπολογίζονται σε περισσότεροι από 400.000 οι Τούρκοι που έφυγαν από την Οθωμανική, Ευρωπαϊκή αυτοκρατορία και πήγαν προς την Τουρκία. Γενικά κυρίως μετά τον Β' Βαλκανικό πόλεμο οι κάτοικοι των εδαφών της τέως Ευρωπαϊκής Τουρκίας αισθάνονται απειλούμενοι από τον αλυτρωτισμό των υπολοίπων εθνοτήτων και σε πολλές περιπτώσεις (κυρίως οι φτωχότεροι) ακολουθούν τα στρατεύματα του έθνους τους.
Η Ελλάδα δέχθηκε και άλλα κύματα προσφύγων λόγω των διωγμών που υπέστησαν οι Έλληνες στη Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία. Το Οθωμανικό κράτος ψάχνοντας υπεύθυνους για την ήττα ξέσπασε σε διωγμούς εναντίον των Ελλήνων. Στη Μικρασιατική Τουρκία ζουν περίπου δυο εκατομμύρια Έλληνες μέσα σε συνθήκες καταπίεσης και κατατρεγμών. Το ελεύθερο ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να αδιαφορήσει. Έμενε να βρεθεί η κατάλληλη στιγμή για την αναμέτρηση.
Τον Ιούλιο του 1914 ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι αντίπαλοι συνασπισμοί είναι: Οι Κεντρικές Δυνάμεις με επικεφαλής τη Γερμανία (στο πλευρό τους τάχθηκε αμέσως η Τουρκία) και από την άλλη, οι Δυνάμεις της Αντάντ (Ρωσία, Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας), χώρες κοινοβουλευτικές και περισσότερο φιλελεύθερες. Η Ελλάδα στα πρώτα χρόνια ακολούθησε πολιτική ουδετερότητας και μόλις το 1917, με την επικράτηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, βγήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Δυνάμεων της Αντάντ. Ο Μεγάλος Πόλεμος έληξε με νίκη των Δυνάμεων της Αντάντ (με την ανακωχή που υπέγραψαν οι Τούρκοι στο Μούδρο της Λήμνου, 30 Οκτωβρίου 1918). Η Συνθήκη του Μούδρου υπεγράφη την επόμενη ημέρα από τoν τότε υπουργό Ναυτικών των Οθωμανών Rauf Bey και τον Βρετανό ναύαρχο Σόμερσετ Άρθουρ Γκοφ-Κάλθορπ στο βρετανικό σκάφος Agamemnon. Κατ’ ουσίαν, η κίνηση αυτή σηματοδοτούσε τη λήξη της  πολεμικής σύρραξης.
Τα θεμελιώδη σημεία που προβλέπονταν από τη συνθήκη ήταν:
1) Το άνοιγμα των Στενών των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου προς τη Μαύρη Θάλασσα, με το οποίο οι δυνάμεις της Αντάντ  αποκτούν δικαίωμα εισόδου
2) Την έγκαιρη παράδοση του τουρκικού στρατού, εξαιρουμένων κάποιων τμημάτων που αφορούσαν τη προστασία των συνόρων και τη διατήρηση της εγχώριας τάξης
3) Την απόδοση των αιχμαλώτων των Συμμαχικών δυνάμεων και των Αρμενίων στους συμμάχους
4) Την ύπαρξη της δυνατότητας κατάληψης οποιουδήποτε στρατηγικού, κατά τη κρίση των Συμμαχικών δυνάμεων, σημείου χωρίς την προηγηθείσα συνεννόηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία
5) Την παράδοση όλων των πολεμικών πλοίων
6) Την, χωρίς όρους, χρήση των λιμένων της Τουρκίας
7) Την παύση πάσης φύσεως συναλλαγή και σχέση με τις Κεντρικές Δυνάμεις
8) Την κράτηση των Τούρκων αιχμαλώτων από τις Συμμαχικές Δυνάμεις
9) Την απομάκρυνση όλων των υπηκόων Αυστριακής και Γερμανικής υπηκοότητας από το Τουρκικό έδαφος
Με το πρόσχημα τις ανάγκες και τις σκοπιμότητες του πολέμου οι Τούρκοι έθεσαν σε εφαρμογή το πρόγραμμά τους, τον εκτουρκισμό του κράτους. Η πρακτική του τρόμου σε βάρος υπηκόων της ξένης γλώσσας, θρησκείας και πολιτισμού πήρε ασυνήθιστες διαστάσεις σ’ αυτήν την περίοδο του πολέμου. Περίπου 1.000.000 Αρμένιοι σφαγιάστηκαν μέσα στο 1915. Για τους Έλληνες θα χρησιμοποιηθούν άλλα μέτρα εξόντωσης και αφανισμού. Ένα από αυτά ήταν η επιστράτευση του αρσενικού πληθυσμού ως την ηλικία των 44 χρόνων, όχι για να πολεμήσουν στα μέτωπα, αλλά για τα Τάγματα Εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού). Στέλνονταν, κάτω από αυστηρή φρούρηση να εργαστούν σε δρόμους, σε σιδηροδρομικές γραμμές, σε λατομεία, σε σήραγγες του Ταύρου. Ήταν Τάγματα αργού θανάτου, γιατί η πείνα, οι αρρώστιες και οι κακουχίες έφερναν την εξάντληση κι αυτή τον θάνατο.
Στις 2/15 του Μαΐου του 1919 πραγματοποιείται η απόβαση της Πρώτης Ελληνικής Μεραρχίας στη Σμύρνη υπό την ηγεσία του Συνταγματάρχη Ζαφειρίου, που αποτελεί την απαρχή της Μικρασιατικής εκστρατείας. Η επιχείρηση αυτή πραγματώθηκε βάσει του τέταρτου προαναφερθέντος όρου της Ανακωχής του Μούδρου. Χαράματα της 2ας Μαΐου η ομίχλη που κάλυπτε το λιμάνι της Σμύρνης άρχισε να διαλύεται. Μηχανικοί και εργάτες εργάζονται πυρετωδώς για την απόβαση. Στα τυπογραφεία της «Αμάλθειας» οι προκηρύξεις του αρχηγού του Ελληνικού Στρατού συνταγματάρχη του πυροβολικού Ν. Ζαφειρίου καθώς και το μήνυμα του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου που γνωστοποιούσαν την επικείμενη απόβαση του Ελληνικού Στρατού είναι έτοιμες να διανεμηθούν στον πληθυσμό της πόλης. Με το πρώτο φως της ημέρας οι καπνοί από τις τσιμινιέρες των 18 Ελληνικών οπλιταγωγών διαγράφονται στο βάθος του κόλπου του Νυμφαίου. Την ίδια στιγμή κοινοποιείται σε αξιωματικούς και οπλίτες η ημερήσια διαταγή του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Αποφασίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις για την εξασφάλιση της τάξης η κατάληψη της Σμύρνης από τον Ελληνικό Στρατό. «Αποστολή, τιμητικωτέρα της οποίας σπανίως ανετέθη εις τμήμα του εθνικού στρατού καθ΄ όλην την μακράν του ιστορίαν». Στις 7:30 τα ελληνικά μεταγωγικά εισέρχονται το ένα μετά το άλλο στο λιμάνι της Σμύρνης. Το πλοίο της γραμμής «Πατρίς» πλησιάζει στην αποβάθρα και η σάλπιγγα ηχεί από τη γέφυρα. Οι σειρήνες των άλλων πλοίων απαντούν. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος στην προκυμαία με όλον τον κλήρο ευλογεί τους αποβιβαζόμενους Ευζώνους. Ο ελληνικός πληθυσμός παραληρεί από ενθουσιασμό, ζητωκραυγάζει υπέρ του Βενιζέλου και του Έθνους. Ζει το όνειρο της Μεγάλης Εξόρμησης.
Όμως, ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί το όνειρο αυτό με διασπασμένο το εσωτερικό μέτωπο, με διαιρεμένο τον ελληνικό λαό; Αλλά και οι συνθήκες της εποχής έδιναν ελπίδες επιτυχίας σ’ αυτήν την επικίνδυνη επιχείρηση; Ο ιστορικός του Νέου Ελληνισμού, Απόστολος Βακαλόπουλος, παρατηρεί. «Οι σύμμαχοι Μεγάλες Δυνάμεις έσπρωχναν την Ελλάδα σε μια περιπέτεια, στην οποία όχι μόνο δεν ήταν πρόθυμες να τη βοηθήσουν, αλλά αντιθέτως έκαναν το παν για να την καταστρέψουν, εφόσον τα συμφέροντά τους αντιστρατεύονταν στα δικά της.
Με τη συνθήκη του Μούδρου, ουσιαστικά ασκείτο ένα πλήρες καθεστώς ελέγχου προς τη Τουρκία. Το τουρκικό κράτος επιμερίστηκε σε διάφορα μέρη, εκ των οποίων η Σμύρνη δόθηκε στην Ελλάδα. Το αίσθημα ανασφάλειας και μη σιγουριάς για μια από τις εξαιρετικά δυσχερείς, αλλά πρωτευούσης σημασίας στιγμές από τη πλευρά της Τουρκίας, δεδομένης της συνεχούς πίεσης που δεχόταν την οδήγησε στην επακόλουθη διαμόρφωσή της. Με το πέρας του χρόνου και πιο συγκεκριμένα, στις 19 Μαΐου του 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ καταφθάνει στη Σαμψούντα με επικαλούμενο στόχο την προστασία των ντόπιων τουρκικών πληθυσμών, που  ένιωθαν να απειλούνται από την οικονομική και πνευματική ανύψωση του ελληνισμού και κατ’ επέκταση, προέβη σε θηριωδίες και βίαιους χειρισμούς εξόντωσης των Ελλήνων και των Αρμενίων κατοίκων. Η άφιξη του Κεμάλ στη Σαμψούντα σήμανε την έναρξη των διωγμών κατά των Ποντίων. Ο Μουσταφά Κεμάλ, διακεκριμένος αξιωματικός του τουρκικού στρατού αντιτάχθηκε στις προθέσεις των νικητών Συμμάχων αλλά και της χρεωκοπημένης Κυβέρνησης του Σουλτάνου. Από την επομένη της Ανακωχής αρχίζει η αντίσταση των ατάκτων (Τσετών), που προκαλούν πολλές δυσκολίες στα σχέδια των Συμμάχων.(Ο όρος της Ανακωχής για παράδοση του πολεμικού υλικού δεν εκτελέστηκε ποτέ). Τον Ιούνιο του 1919 η Πέργαμος, το Αϊδίνι, το Αϊβαλί θα υποστούν τις πιο άγριες επιδρομές των Τσετών: θα λεηλατηθούν και θα πυρποληθούν σπίτια, θα ατιμασθούν γυναίκες, θα σφαγούν κάτοικοι στα χωριά. Μεγάλες οι απώλειες και για τον στρατό μας που προσπάθησε να διώξει τους άτακτους επιδρομείς.
Ο ελληνικός στρατός Κατοχής στη Μικρασιατική του αποστολή δεν θα είναι ο ανεξάρτητος εθνικός στρατός. Θα του αφαιρεθεί κάθε πρωτοβουλία, έστω κι αν πρόκειται για την ίδια του την ασφάλεια. Επί ένα ολόκληρο χρόνο έμεινε καθηλωμένος σε μια ορισμένη γραμμή. Αντίθετα, το εθνικό κίνημα των Τούρκων ενθαρρύνεται και αναπτύσσεται πολύ γρήγορα. Τον Ιούνιο του 1920 οι κεμαλικές δυνάμεις επιτίθενται με σκοπό να πετύχουν τον έλεγχο των Στενών. Μπροστά σ’ αυτόν τον κίνδυνο, οι Σύμμαχοι δίνουν την ελευθερία στον ελληνικό στρατό να κινηθεί εναντίον των κεμαλικών δυνάμεων, οι οποίες εγκατέλειψαν τα ορμητήριά τους με πολλές απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Η επιτυχία αυτή οδήγησε στη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920). Ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις, υπογράφηκε στο Δημαρχείο των Σεβρών, προαστίου του Παρισιού, από τα ενδιαφερόμενα μέρη η ομώνυμη συνθήκη, η οποία θα τερμάτιζε συμβατικά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η συνθήκη όμως άφηνε πολλές εκκρεμότητες για να λυθούν με νέες διαπραγματεύσεις ή με τη δύναμη των όπλων. Έτσι, αμέσως μετά την υπογραφή της, πολλοί από τους υπογράψαντες επεδίωξαν την αναθεώρησή της. Από την οθωμανική πλευρά, η συνθήκη σήμαινε διάλυση, αφού οι Τούρκοι έχαναν όλα τα αραβικά εδάφη, τον Πόντο, την Αρμενία, το Κουρδιστάν, την Κιλικία, την Αττάλεια, τη Σμύρνη, την Ανατολική Θράκη, τα Στενά, τη Δωδεκάνησο, την Ιμβρο και την Τένεδο. Επίσης, η Κύπρος προσαρτιόταν στην Αγγλία. Από την ελληνική πλευρά, η ίδια συνθήκη αποτέλεσε τη μεγαλύτερη διπλωματική επιτυχία. Η χώρα μας αποκτούσε το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης (την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά κρατούσαν οι Σύμμαχοι), την Ίμβρο και την Τένεδο, τα Δωδεκάνησα (πλην της Ρόδου, την έπαιρναν οι Ιταλοί). Επισημοποιούνταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, ενώ η Ελλάδα θα διατηρούσε για πέντε χρόνια την κατοχή και τη διοίκηση της Σμύρνης και της γύρω περιοχής. Ύστερα από την περίοδο αυτή θα μπορούσαν οι κάτοικοί της με δημοψήφισμα να αποφασίσουν την προσάρτηση ή όχι στην Ελλάδα.
Η ματαίωση της Συνθήκης των Σεβρών ή η αναθεώρησή της τέθηκε σχεδόν αμέσως από τους Συμμάχους και το ίδιο επιδίωκε και ο Κεμάλ. Την κατάσταση αυτή ήρθε να επιδεινώσει η εσωτερική ελληνική πολιτική: η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου (την επομένη της υπογραφής της συνθήκης) και προπαντός η εκλογική ήττα του Κόμματος των Φιλελευθέρων το Νοέμβρη του 1920. Και τα δύο αυτά έδειξαν τον βαθύτατο εθνικό διχασμό, τη στιγμή που χρειαζόταν απόλυτη εθνική ομοψυχία. Το δημοψήφισμα της 6ης Δεκεμβρίου 1920 επανέφερε τον Κωνσταντίνο στο θρόνο. Οι μετανοεμβριανές κυβερνήσεις (Δ. Ράλλη, Ν. Καλογερόπουλου και Δ. Γούναρη) συνεχίζουν τον πόλεμο στη Μικρασία για να επιβάλουν τη συνθήκη των Σεβρών με τα όπλα, ενώ οι Σύμμαχοι αρνούνται κάθε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια βρίσκοντας αφορμή την ανάκληση του βασιλιά Κωνσταντίνου στο θρόνο. Δεν διστάζουν να διαπραγματευτούν με την Κυβέρνηση της Άγκυρας για την εξασφάλιση των συμφερόντων τους στην Εγγύς Ανατολή. Ο νεοτουρκικός εθνικισμός παραδίδει τη σκυτάλη στο εθνικιστικό Κίνημα του Κεμάλ, που θα ξαναρχίσει με μεγαλύτερο φανατισμό τον αφανισμό του ελληνισμού της Μικρασίας. Τσέτες και τακτικοί στρατιώτες του Κεμάλ λεηλατούσαν ο τι ελληνικό, πυρπολούσαν, έσφαζαν δίχως διάκριση.Ο Πόντος, χωρίς την παρουσία ούτε ενός Έλληνα στρατιώτη περνάει από τους σκληρότερους διωγμούς και σφαγές του Τοπάλ Οσμάν. Η δράση αυτή προκάλεσε την αντίδραση των Ελλήνων, που οργάνωσαν σώματα ανταρτών για την αυτοάμυνά τους. Δεν ήταν προμελετημένη η αντίσταση, ούτε καν οργανωμένη. Είχαν γίνει βέβαια μερικές προσπάθειες για την προμήθεια όπλων, μερικές μυστικές συγκεντρώσεις, αλλά μέχρι εκεί· τίποτα παραπάνω.
Το αντάρτικο στον Πόντο δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια αυθόρμητη κίνηση, μια ενστικτώδης κίνηση διαμαρτυρίας ενός πανάρχαιου περήφανου λαού ενάντια στην απάνθρωπη τουρκική καταπίεση. Δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα ξέσπασμα παλικαριάς ενός αλύγιστου λαού που μ’ επικεφαλής έναν αντάρτη- Μητροπολίτη, Γερμανός Καραβαγγέλης τ’ όνομα του, όχι μόνο προστάτευε τα ιερά και τα όσια του ποντιακού λαού, αλλά, ανταπέδωσε στα ίσα τα χτυπήματα που ομολογουμένως υπήρξαν θανατηφόρα. Η Σάντα! Το Σούλι του Πόντου. Κακοτράχαλα, απλησίαστα βουνά του ανατολικού Πόντου και στη μέση επτά άγονα χωριά των Σανταίων.
Ο θανάσιμος και εξοντωτικός Ελληνοτουρκικός Πόλεμος άρχισε ταυτόχρονα με την Μικρασιατική Εκστρατεία, δηλαδή με την απόβαση του ελληνικού στρατού στην περιοχή της Σμύρνης. Στην τρίχρονη διάρκειά του εκατοντάδες χιλιάδες εξοντώθηκαν μαζί με άλλες χιλιάδες Ελλήνων στρατιωτών που έπεσαν στα πεδία των μαχών. Από τη στιγμή που οι Σύμμαχοι διέταζαν τη Μικρασιατική Εκστρατεία και οι Έλληνες υπεύθυνοι τη δέχονταν, η Μοίρα είχε κλώσει τους ιστούς της και παγίδεψε μέσα σ’ αυτούς τον Μικρασιατικό ελληνισμό.
Έτσι τον Αύγουστο-Σεπτέμβρη 1922 συντρίβονται για πάντα τα όνειρα του ελληνισμού στη γη της Μικρασίας. Πολλά χωριά γίνονται στάχτη στα δυτικά παράλια και η Σμύρνη παρανάλωμα του πυρός. Κι αυτά μπροστά στα μάτια των Συμμάχων, που έμεναν απλοί θεατές του Δράματος του ελληνισμού της Μικρασίας.
Στις 30 Ιανουαρίου1923 υπογράφηκε ειδική Σύμβαση για Ανταλλαγή των Πληθυσμών.
Η υποχρεωτική Ανταλλαγή των πληθυσμών, που επικύρωσε η Σύμβαση της Λωζάννης, ήταν ανυποχώρητο αίτημα των Τούρκων και το αποδέχθηκε και η Κοινωνία των Εθνών ως αναγκαίο κακό. Θα εξαιρεθούν από την υποχρεωτική αυτή Ανταλλαγή οι Έλληνες της Πόλης, εγκαταστημένοι εκεί πριν από το 1918 και οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης. Ο ξεριζωμός που καλύπτεται με τον όρο «Ανταλλαγή των Πληθυσμών» της Σύμβασης της Λωζάννης στάθηκε η τελευταία δραματική σελίδα της ιστορίας του Θρακικού και Μικρασιατικού ελληνισμού. Στα 1924 δεν θα υπάρχει ούτε ένας Έλληνας στην Ανατολική Θράκη, ούτε ένας Έλληνας στη Μικρασία και τον Πόντο μαζί. Οι Νεότουρκοι ήσαν εκείνοι που οραματίστηκαν μια καθαρή Τουρκία, χωρίς χριστιανούς και διέπραξαν τις γενοκτονίες των Αρμενίων , των Ασσυρίων και των Ελλήνων. Το όραμα των Νεότουρκων ολοκλήρωσε ο Μουσταφά Κεμάλ αναφωνώντας το 1924, με την περάτωση της Ανταλλαγής και την αποχώρηση και του τελευταίου Έλληνα από τα εδάφη της Ανατολής, το περίφημο «Επιτέλους τους ξεριζώσαμε»
Σήμερα, οι κύκλοι του παρακράτους στην Τουρκία και τα παρακλάδια τους στην Κερασούντα προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη του Τοπάλ Οσμάν και να καθιερώσουν γιορτή για την επέτειο του θανάτου του. Όμως οι Κερασουνταίοι αρνούνται να σηκώσουν στις πλάτες τους τα εγκλήματα του αδίστακτου σφαγέα των Ποντίων, ο οποίος σημειωτέον δολοφονήθηκε από δυνάμεις του Μουσταφά Κεμάλ, όταν αποκαλύφθηκε η εμπλοκή του στη δολοφονία του αντικεμαλικού βουλευτή Τραπεζούντας Αλή Σιουκρού, κατ’ εντολή του Κεμάλ


ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Από τη Λιβερά του Πόντου στη Νέα Λιβερά της Λακωνίας
Η Νέα Λιβερά είναι ο συνοικισμός των προσφύγων που χτίστηκε σε Μοναστηριακή έκταση, που απαλλοτριώθηκε από το κράτος. «Το χωριουδάκι μας το ονόμασαν Νέα Λιβερά, γιατί όλοι ήμαστε από την Λιβερά του Πόντου».Ελισάβετ Μυρίδου. «Πήγαμε 41 οικογένειες από τη Λιβερά και 2 ξένοι. Η τότε Κυβέρνηση (1925) απαλλοτρίωσε τα κτήματα της Μονής Ζωοδόχου Πηγής Καστρίου και αποφασίσαμε την ημέρα θα φύγουμε από την Τρύπη, όπου βρισκόμασταν. Νοίκιασα ένα μουλάρι μαζί με άλλες 4 οικογένειες και ξεκινήσαμε…»  Γεώργιος Ιωάννου Δημητριάδης.

Ξεριζωμός, διωγμός και σφαγή. Ατέλειωτες πορείες μέσα στην έρημο. Οι Λιβερίτες που διασώθηκαν, με αξιοθαύμαστο κουράγιο και πίστη ζωής, ξαναρίζωσαν στη νέα- την πολύ παλιά- πατρίδα και πρόσφεραν το νέο αίμα.
Ο Μπαρμπα-Σάββας Συμεωνίδης αφηγείται με συγκίνηση στον εγγονό του Κώστα Αθ. Γκαβογιάννη για το πώς ήρθαν από τη Λιβερά του Πόντου, η οποία ήταν ένα από τα πιο σημαντικά και ιστορικά χωριά της Ματσούκας (επαρχία Ροδοπόλεως, νομός Τραπεζούντας). Στις πολλές συνοικίες του χωριού (μαχαλάδες), πριν τον ξεριζωμό του 1922, ζούσαν 450 οικογένειες χριστιανικές και μόνο επτά μουσουλμάνων, που μιλούσαν κι αυτές την ποντιακή διάλεκτο. Από το 1862 η Λιβερά ήταν έδρα της νεοσύστατης Μητρόπολης Ροδοπόλεως. Διέθετε 7τάξια Αστική Σχολή (διευθυντής της οποίας διετέλεσε και ο ποιητής Στέλιος Σπεράντζας) και το «Καλλιφίδειον Παρθεναγωγείον», το οποίο όμως δε λειτούργησε ποτέ λόγω των πολεμικών γεγονότων του 1912 και του Α Παγκοσμίου Πολέμου, που ακολούθησε, με τις γνωστές συνέπειες.
 «Με την καταστροφή, Κωστή μου, ξεριζωθήκαμε από τα σπίτια μας, στην ωραία Λιβερά του Πόντου και ξεκινήσαμε για την Ελλάδα. Με ελάχιστα πράγματα στα χέρια και με μια τελευταία αποχαιρετιστήρια ματιά στα μέρη που ζήσαμε τόσα χρόνια. Στο πλοίο για την Ελλάδα οι συνθήκες ήταν τραγικές. Είμαστε στοιβαγμένοι ο ένας επάνω στον άλλο, όμως ο πόνος του ξεριζωμού ήταν μεγαλύτερος. Στη διαδρομή πέθανε η μητέρα μου. Την πετάξαμε με ένα σακί στη θάλασσα. Το ίδιο σε λίγες μέρες και η αδελφή μου. Στην Ελλάδα, παιδί μου Κωστή, μας πήγαν για λίγες μέρες στη Μακρόνησο και από εκεί μας έστειλαν σε διάφορα μέρη. Τους μισούς συγχωριανούς μας τους έστειλαν στην Πτολεμαΐδα κι εμάς, κάπου 150 άτομα, μας έστειλαν στο Ξηροκάμπι Λακωνίας. Μέναμε σε σκηνές. Η υποδοχή από τους ντόπιους ήταν από ψυχρή ως εχθρική. Η μητέρα σου η Παρθένα ήταν 6 χρονών. Έκλαιγε συνέχεια, γιατί όταν πήγαινε να παίξει με άλλα παιδάκια, οι μανάδες τους τα μάλωναν να μη κάνουν παρέα με το προσφυγάκι. Το Ξηροκάμπι, το λέει και η λέξη, δεν είχε καμία σχέση με τη Λιβερά που αφήσαμε πίσω μας.
Η Λιβερά ήταν το μέρος που ανέβαιναν οι πλούσιοι Τραπεζούντιοι με τις οικογένειές τους για να παραθερίσουν. Παντού πράσινα λιβάδια και νερά, τα παρχάρια, που λέγαμε στα ποντιακά. Σωστός παράδεισος, ευλογημένα μέρη. Έτσι με πέντε-έξι άλλους αποφασίσαμε να ψάξουμε στον Ταΰγετο να βρούμε ένα μέρος που να μας θυμίζει κάπως την πατρίδα. Ήταν τόσο μεγάλη η νοσταλγία και η θλίψη μας. Κι έτσι ήρθαμε εδώ, στη Νέα Λιβερά και αρχίσαμε τη ζωή μας από το μηδέν. Αγώνας και πόνος και ιδρώτας για να μετατρέψουμε λόγγους με άγρια βλάστηση σε καλλιεργήσιμα εδάφη. Όλα με τα χέρια. Και η νοσταλγία τόσο έντονη, που δεν θα φύγει όσο ζούμε.
Ένα χιλιόμετρο από τη Νέα Λιβερά είναι η κωμόπολη Καστορείου (Καστανιά), η οποία εκτός από καφενεία και κανά δυο μπακάλικα δεν είχε άλλα καταστήματα. Για να κάνει κάποιος όλες τις άλλες βασικές προμήθειες, τόσο στην Καστανιά, όσο και στα διπλανά χωριά, έπρεπε να πάει στη Σπάρτη (21 χιλιόμετρα απόσταση) το πρωί με το λεωφορείο και να γυρίσει το βράδυ. Εμείς, αμέσως μόλις σταθήκαμε στα πόδια μας, επειδή αρκετοί από εμάς ήσαν έμποροι και τεχνίτες, ξεκινήσαμε στην αρχή, νοικιάζοντας στην Καστανιά μικρά μαγαζάκια ο καθένας ανάλογα με την πείρα του, να δραστηριοποιούμαστε και να καλύπτουμε τις ανάγκες που υπήρχαν. Και σιγά-σιγά παίζαμε όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην τοπική οικονομία. 
Εγώ, παιδί μου Κωστή, ξεκίνησα με ένα τσαγκάρικο μόνος μου και ύστερα από συνεχές μεγάλωμα της δουλειάς, νοίκιασα το μαγαζί που είμαι τώρα, στο οποίο δουλεύουν 10 άτομα. Έτσι οι ντόπιοι δεν χρειάζεται να πάνε στη Σπάρτη για παπούτσια. Το ίδιο κι άλλοι συγχωριανοί μας.
Ο Θανάσης ο Γεροντίδης άνοιξε εμπορικό με λευκά είδη, υφάσματα, κουβέρτες κ. λ. π. Συνήθως αυτά τα αγόραζαν οι Καστανιώτες μια φορά το χρόνο, στο πανηγύρι του ΑΪ Μάμα, όπου έρχονταν έμποροι από Σπάρτη και Τρίπολη.
Ο Βασίλης Σανταλίδης ξεκίνησε κι αυτός εμπορικό στην Καστανιά, σ’ ένα χρόνο μετακόμισε στην Τρίπολη και σε πέντε χρόνια στον Πειραιά.
Ο Κώστας Πεϊμανίδης άνοιξε εμπορικό κυρίως με στρώματα και παπλώματα και σε δύο χρόνια πήγε στη Σπάρτη. Ο Νίκος Λαζαρίδης άνοιξε καφενείο στο οποίο πρόσφερε, για πρώτη φορά στην περιοχή, και παστέλι δικής του παραγωγής.
Ο Μωυσής Κελεσίδης έκανε μαγειρείο, το οποίο ήταν πάντα γεμάτο, ιδιαίτερα κάθε Δευτέρα που είχαν παζάρι στην Καστανιά.
Ο Γιώργης Τιγκλιανίδης άνοιξε ξυλουργείο.
Ο Χρίστος Μυρίδης διατηρούσε καφενείο-παντοπωλείο μέσα στο συνοικισμό. (Πολύ μεγάλη η προσφορά του, γιατί έκανε πίστωση στους φτωχούς νοικοκυραίους του χωριού).
Και για να μη σε κουράζω άλλο, Κωστή παιδί μου, έχω να σου πω ότι, αν και εγκαταλείψαμε τα πάντα πίσω μας και φέραμε σχεδόν μόνο την ψυχή μας, κάτι που μόνο όσοι έχουν νοιώσει την προσφυγιά θα το καταλάβουν, δεν χαθήκαμε. Καταφέραμε από αποδιοπομπαίοι να δώσουμε ζωή και ανάπτυξη στην κοινωνία, να γίνουμε νοικοκυραίοι και επαγγελματίες με μεγάλη εκτίμηση στην τοπική κοινωνία. Όλα αυτά που σου λέω, να τα πεις στα παιδιά σου και στα εγγόνια σου και σε όλους όσους μπορείς. Αυτό κάνω αυτή τη στιγμή».
Αυτά από τον Λιβερίτη Σάββα Συμεωνίδη στον εγγονό του Κώστα ΑΘ. Γκαβογιάννη.

Ποίημα Γιάννη Κορζή
Το Καστρί
Τα λιγοστά τα σπίτια του, τα σκόρπια δω και κει,
χωριό που πρώτο δέχεται του ήλιου το φιλί
κι απάνω του απλώνεται η όμορφη πλαγιά
που στην κορφή της χτίσανε το κάστρο του παλιά.
Κάστρο που δεν εδέχθηκε την τουρκική σκλαβιά
και πρώτο που αντιστάθηκε σε όλο το Μωριά.
Κάστρο που δεν φοβήθηκε κι αυτόν τον Πορθητή,
το μόνο που δεν γνώρισε του Τούρκου κατοχή.
Την εκκλησούλα τ’ Αγιωργιού επάνω εκεί ψηλά,
μπαλκόνι του Ταΰγετου στην όμορφη πλαγιά.
Σαν ασημένιο πίνακα το κάνουν οι ελιές
και οι μουριές σαν πράσινες του σμάλτου πινελιές.
Λίγο πιο κάτω χαμηλά ο λόφος της θυσίας,
ο λόφος που στο αλώνι του αλώνισαν οι Τούρκοι
της εποχής τα νήπια, τη φύτρα της γενιάς μας,
το πρώτο μας το τίμημα για τη Λευτεριά μας.
Πιο πέρα μια ανθρώπινη κι ολόζεστη γωνιά,
που όνομα της δώσανε «Νέα Λιβερά».
Ένα κομμάτι του χωριού που ζέστανε και πάλι,
ξεριζωμένους αδελφούς απ’ την Πατρίδα μας την άλλη.
«Tι χρειάζεται οπωσδήποτε να συγκρατήσουμε από τη φοβερή εθνική μας καταστροφή των αρχών του παρελθόντος αιώνος; Τα στοιχεία που την ύφαναν ήταν ο βάρβαρος και σκληρός ανατολικός εχθρός, οι αναξιόπιστοι δυτικοί Σύμμαχοι, η ανεπαρκής πολιτική ηγεσία μας και ο φοβερός διχασμός του εσωτερικού μας μετώπου. Τα πρώτα δύο παραμένουν απαράλλακτα ως σήμερα. Ποιος πιστεύει πως οι γείτονες Τούρκοι θα μεταβάλουν την πολιτική που ακολουθούν έναντι του Γένους μας επί 1000 έτη; Ποιος πιστεύει πως μπορούμε να στηριζόμαστε σε συμμαχίες για την άμυνα και σωτηρία μας; Αυτό που μας απομένει είναι η σφυρηλάτηση αρραγούς εθνικής ενότητας ως προς τα παροντικά και τα μελλοντικά μας προβλήματα. Οι διχαστικές έριδες κατατρώγουν τις προοπτικές του Ελληνισμού από την Αρχαιότητα και τα βυζαντινά χρόνια ως και τη νεότερη ιστορία μας. Αν δεν διδαχθούμε από τις αναρίθμητες εκδηλώσεις τους και τα αποτρόπαια αποτελέσματά τους, δεν πρόκειται να δούμε προκοπή».
Θεόφιλος Κουμουτζής

Δείτε επίσης: Την παρουσίαση, με όλες τις φωτογραφίες σε pdf