Κείμενο: Ευαγγελία Πάντου Αρχαιολόγος της 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Αξιόλογο δείγμα θρησκευτικής πνοής και λαϊκής καλλιτεχνικής έκφρασης αποτελεί το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού της Γέννησης της Θεοτόκου (ενοριακού), στο Καστόρι Λακεδαίμονος.
Πρόκειται για έργο ανώνυμου λαϊκού ξυλόγλυπτη, με διαστάσεις και θαυμαστό μορφικό πλούτο ρυθμικά οργανωμένο. Συγκροτείται από τρία ανεξάρτητα μέρη, που αντιστοιχούν στους τρεις χώρους του Ιερού Βήματος (κυρίως Ιερό, Πρόθεση, Διακονικό). Η καθ' ύψος διάταξή του είναι τριμερής. Στη βάση, ανάμεσα σε τετράγωνα στυλώματα, έχουν τοποθετηθεί μεγάλοι «ταμπλάδες» με πλούσια γλυπτά διακοσμητικά, που επαναλαμβάνονται μελωδικά: ανεστραμμένο, καρδιόσχημο μοτίβο στο μέσο και ολόγυρα ελισσόμενοι βλαστοί και σχηματοποιημένα τριαντάφυλλα. Στα διαχωριστικά στυλώμαια έχουν σκαλιστεί κομψά ανθοδοχεία με ψηλούς ανθοφόρους κλώνους.
Ακολουθούν τα δεσποτικά, εικόνες του 19ου αιώνα, πλαισιωμένες επάνω και κάτω από ορθογώνια ξυλόγλυπτα στοιχεία (κεταμπέδες). Εκεί τη διακόσμηση συνθέτουν πολυέλικτοι φυλλοφόροι βλαστοί που ξεπηδούν από ανθεμωτούς κάλυκες και τριαντάφυλλα. Στους κάτω κεταμπέδες τα φυτικά διακοσμητικά συμπλέκονται με ανάγλυφες εικονιστικές συνθέσεις, θρησκευτικές ή και από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, που αποδίδονται με αφηγηματική διάθεση και μικροτεχνική επιτηδειότητα: το Προπατορικό αμάρτημα και η εκδίωξη των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, η Γέννηση του Χριστού με όλα τα γνωστά επεισόδια της παράστασης, οι Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος έφιπποι, μυθικό πουλί, μορφή με χαρακτηριστικό κάλυμμα κεφαλής που φράσσει το στόμα λιονταριού, δύο μορφές που μεταφέρουν επάνω σε ραβδί ένα μεγάλο σταφύλι. Τις δεσποτικές εικόνες διαχωρίζουν κιονίσκοι, γύρω από τους οποίους ελίσσεται ανάγλυφη κληματίδα με σταφύλια.
Στο κεντρικό τμήμα του τέμπλου, επάνω από τα δεσποτικά, εκτείνονται τρεις κατάκοσμες, γλυπτές ζώνες.
Η κατώτερη, κυματοειδής, με ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο, απουσιάζει από τα πλάγια τμήματα. Η επόμενη, κοινή και για τα τρία μέρη του τέμπλου, με κοιλόκυρτη επιφάνεια, πάλλεται από ευκίνητη κληματίδα με «χυμώδη σταφύλια» και παρένθετα ανάγλυφα εικονιστικά δέματα (χέρι που τείνει να κόψει καρπό σταφυλιού, πουλιά που ραμφίζουν σταφύλια).
Τελευταία αναπτύσσεται ζωφόρος, με εικόνες του Δωδεκάορτου. Οι γλυπτές διατυπώσεις της ζώνης αυτής επαναλαμβάνουν φυτικά μοτίβα των άλλων ζωνών, σκαλισμένα σε μικρότερη κλίμακα.
Ξυλόγλυπτος σταυρός με γραπτή παράσταση του Εσταυρωμένου, και ζεύγος δρακόντων, σημειώνουν την απόληξη του φράγματος. Την Ωραία Πύλη κλείνει βημόθυρο με ανάγλυφα φυτικά κοσμήματα και εικονιστικές σκηνές (Άγιος Γεώργιος, Άγιος Δημήτριος), και με δαντελωτή κοιλόκυρτη επίστεψη. Στο ανώτερο τμήμα της Ωραίας Πύλης υπάρχει γλυπτό υπέρθυρο με διάτρητο κοιλόκυρτο τόξο. Γλυπτά είναι και τα υπέρθυρα στα παραπόρτια του Ιερού Βήματος που σχηματίζουν τρίλοβα τόξα. Η βαφή του τέμπλου σε σκούρο καρυδί χρώμα, η οποία σύμφωνα με προφορική μαρτυρία πραγματοποιήθηκε γύρω στα μέσα του 20ού αιώνα, κάνει δυσχερή την «ανάγνωση» του πλούσιου θεματικού λεξιλογίου του.
Στο ξυλόγλυπτο σύνολο το ανάγλυφο είναι έξεργο, με τάση σε κάποια σημεία να πλησιάσει το ολόγλυφο. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό των φυτικών διακοσμητικών, που με αφθονία καλύπτουν τις επιφάνειες, είναι η ελικοειδής, «μουσική» κίνησή τους,
Συγκεφαλαιώνοντας, το τέμπλο του Καστορείου, η κατασκευή του οποίου, με βάση τη θεματολογία και την τεχνική εκτέλεσή του, θα μπορούσε να τοποθετηθεί στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, αποκαλύπτει τη συνθετική και διακοσμητική ικανότητα του δημιουργού του και φωτίζει μία ακόμη «εκθαμβωτική περιοχή της ψυχής του λαού μας».
παραπομπή
Δωδεκάορτο: μικρές φορητές εικόνες στις οποίες εικονίζονται οι δώδεκα κυριότερες σκηνές από τη ζωή και το πάθος του Χριστού.
