Η σειρά κειμένων που θα ακολουθήσει στην ενότητα αυτή δεν έχει μεγαλεπήβολους στόχους. Δεν θα ακολουθήσουμε κάποια χρονολογική σειρά στα κείμενά μας και βασικός σκοπός είναι η ανάδειξη πηγών και πληροφοριών που έχουν περιέλθει στη γνώση του γραφιά τους.
Έτσι από την αρχή πρέπει να ξεκαθαριστεί πως το παρόν είναι ένα προσχέδιο. Ή μάλλον, για να αντιγράψουμε και έναν μεγάλο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, το προσχέδιο ενός προσχεδίου: Δεν έχουμε ούτε το χρόνο αλλά ούτε και τις ειδικές γνώσεις και δυνατότητες για μια ολοκληρωμένη, έστω και συνοπτική, ιστορική καταγραφή της περιοχής μας.
Ας ελπίσουμε πως νεότεροι και ειδικότεροι από μας θα αποφασίσουν να ασχοληθούν σοβαρά με το θέμα. Και περισσότερο σ' αυτούς απευθύνεται.
Ο ΤΟΠΟΣ: ΠΟΥ ΗΤΑΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟ;
Η σημερινή Καστανιά, μαζί με τους οικισμούς Καστρίου, Νέας Λιβεράς και Σερβέικων απλώνεται σε μέσο υψόμετρο 500 μέτρων, από την ανατολική ρίζα του Ταΰγετου προς τη δεξιά όχθη του Ευρώτα, ανάμεσα σε δυο ποτάμια. Το ρέμα του Κάρδαρη νότια και το Καστανιώτικο Ποτάμι (Κάστορας) βόρεια. Η Τοπική Κοινότητα Καστορείου έχει έκταση περίπου 35 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Από την απογραφή Grimani που διενεργήθηκε το 1700, κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Πελοπόννησο, αποδεικνύεται η ύπαρξη, στα 1700, ενός σχετικά σημαντικού χωριού αφού απογράφηκαν πάνω από 60 οικογένειες με πάνω από 300 συνολικά μέλη-κατοίκους της Καστανιάς.
Όμως απ’ την απογραφή αυτή δεν προκύπτει και η τοποθεσία όπου υπήρχε η Καστανιά.
Απάντηση, έμμεσα, σ’ αυτό το ερώτημα έδωσε μια περιγραφή από τα Απομνημονεύματα του Δημ. Δημητρακάκη (1823-1886) που εξέδωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Καστορείου ο ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ.
Ειδικότερα ο Δημητρακάκης, αναφερόμενος σε ένα επεισόδιο από τα Ορλοφικά (1769) καταγράφει επί λέξει:
«Παραλαβόντες τούς Τούρκους ὁ Δημητρακάκης καί Ναύτης τούς ἔφεραν τό ἑσπέρας εἰς τό χωρίον Καστανίαν καί τούς ἀφῆκαν ὑπό τήν φύλαξιν τοῦ ἐκεῖ προεστοῦ, μή ἐπιδοκιμάζοντος καί τούτου τό κίνημα, Παπαγεωργίου, καί πεθεροῦ τοῦ Δημητρακάκη ὅστις μετά τοῦ συνοπλαρχηγοῦ του μετέβη εἰς τό ὀλίγον τῆς Καστανίας ἀπέχον χωρίον του Καστρί διά νά διανυκτερεύσῃ. Τήν πρωΐαν καταβάς ὁ Δημητρακάκης εὗρε τόν πενθερόν του χύνοντα νίψιμον εἰς τούς αἰχμαλώτους, ὅπερ τόν ἠρέθισεν ἐπί τοσοῦτον ὥστε καίτοι πενθερόν καί ἱερέα τόν ἐξύβρισεν, ἀλλ’ οὗτος τῷ ἀπήντησεν ὅτι εἶναι τρελλός, καί κατόπιν τῷ ἐψιθύρισεν εἰς τό ὠτίον, ὅτι ὁ προεστός τῶν ἕξ ὀπισινῶν χωριῶν τῷ παρήγγειλεν ὅτι ὁ στόλος ἔφυγεν ἀπό τόν Ἁλμυρόν».
Είναι προφανές, λοιπόν, πως η Καστανιά το 1769 απείχε ολίγον και κάτω του Καστριού (αφού ο Δημητρακάκης κατέβηκε στην Καστανιά) πράγμα που πιθανότατα σημαίνει πως η Καστανιά ήταν τότε εκεί που είναι και σήμερα, ίσως λίγο πιο ψηλά, στην “Παληόχωρα” όπως και προαναφέρθηκε. Αυτής της Καστανιάς, προφανώς, τον πληθυσμό κατέγραψε και πριν 69 χρόνια (το 1700 στην απογραφή των Ενετών) ο Grimani.
Αξίζει να αναφερθεί εδώ πως σύμφωνα με τον Λογκανικιώτη αρχαιολόγο κ. Λεωνίδα Σουχλέρη, στη μελέτη του «Η Αγόριανη της βόρειας Λακεδαίμονας. Από τους Παλαιολόγειους χρόνους έως και την επανάσταση του 1821» η Καστανιά ταυτίζεται με τη Βρύση, βυζαντινό οικισμό που αναφέρεται σε ένα χρυσόβουλλο, του 1428, του Βυζαντινου αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγου, με το οποίο «ο οικείος της βασιλείας μου κυρ Γεώργιος ο Γεμιστός, …ίνα έχη το περί το Καστρίον χωρίον, την Βρύσιν, μετά της αυτού νομής και περιοχής, και την εξ αυτού πάσαν και παντοίαν αποφέρηται και αποκερδαίνη πρόσοδον…»
Και ένα αργυρόβουλλο, του 1450, του Δημητρίου Παλαιολόγου με το οποίο ο γυιος τού Γεωργίου Γεμιστού «κύρις Ανδρόνικος ο Γεμιστός κατέχη ομοίως και νυν και εις το εξής το περί το Καστρίον χωρίον την Βρύσιν μετά πάσης της αυτού νομής και περιοχής, και άρχη ούτος αυτού και κεφαλατικεύη και παρά μηδενός των απάντων εις τούτο διενοχλούμενος, και νέμηται αυτό κυρίως και δεσποτικώς…».
Στην ίδια μελέτη του ο κ. Σουχλέρης αναφέρει: «η κατάληψη της Βελιγοστής και του Νικλίου το 1296/1297 στη νότια Αρκαδία οριστικοποίησε την ελληνική κυριαρχία στη βορειοδυτική Λακεδαίμονα και εξάλειψε τον φραγκικό κίνδυνο. Στην περιοχή εγκαθίστανται οι στρατιωτικοί και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι του Μυστρά ιδρύοντας οικισμούς σε οχυρές θέσεις αλλά και χριστιανικούς ορθόδοξους ναούς, τονίζοντας έτσι την παρουσία των ελληνικών αρχών στην περιοχή.
Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες ιδρύονται και οι βυζαντινές πολίχνες, της Αγόριανης αρχικά και μετέπειτα του Καστρίου, της Βρύσης (Καστανιά), του Λογκανίκου και της Κοτίτσας…
…Στο α' μισό του ίδιου αιώνα θα πρέπει να χρονολογηθούν και οι οχυρωμένες πολίχνες του Καστρίου και του Λογκανίκου.
Όλοι οι νέοι οικισμοί έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό ότι βρίσκονται σε κοντινή απόσταση με το λεγόμενο Μυστριώτικο δρόμο ("του Μυστρά ο δρόμος ή δρόμος Λεονταρίου") που συνέδεε το Μυστρά με την αρκαδική ενδοχώρα και τους κύριους οδικούς άξονες της "Βασιλικής οδού"(Μεσσηνία - Λεοντάρι - Νίκλι) και της "Μαρμαρόστρατας. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι τις πιο πολλές φορές δημιουργούνται είτε πλησίον ενός φρουρίου ή μιας οχυρής θέσης, είτε πλησίον ενός εκκλησιαστικού ιδρύματος (Καστρί, Λογκανίκος). Τρίτον, βρίσκονται κοντά σε πηγαία ύδατα ή σε υδάτινα συστήματα που έχουν όλο το χρόνο νερό. Τέλος, ακολουθώντας ως πρότυπο τον Μυστρά, όλοι οι οχυρωμένοι οικισμοί είναι οριοθετημένοι στις ανατολικές κλιτύες του Ταϋγέτου, σε φυσικά οχυρές θέσεις: Βορδόνια - Καστρί - Βρύση (Καστανιά) - Αγόριανη - Κοτίτσα – Λογκανίκος».
Στην ίδια μελέτη ο κ. Σουχλέρης παραθέτει και χάρτη του 1554 όπου απεικονίζονται οι οικισμοί που αναφέρει.
Σύμφωνα με τον ίδιο «η πολίχνη (Αγόριανη) προφανώς για λόγους ασφάλειας δεν ήταν ορατή από το κύριο οδικό δίκτυο της κοιλάδας του Ευρώτα, τη "Μυστριώτικη στράτα", κάτι που φαίνεται πως ισχύει και για την Καστανιά, που είναι αόρατη στα μάτια των περισσότερων περιηγητών. Μόνο το Καστανιώτικο Ποτάμι προδίδει σε μερικούς την ύπαρξή της.
Είναι χαρακτηριστικό πως το καλοκαίρι του 1668, την περιοχή επισκέπτεται ο διάσημος Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί. Ο Τσελεμπί περιγράφει το κάστρο του Λογκανίκου και το χωριό (βαρόσι), και αναφέρει απλώς τα χωριά Άγιος Βασίλης, Κοτίτζα, Αγόριανη και Αλευρού τα οποία βρίσκονταν επί του δρόμου που συνέδεε το Λογκανίκο με τον Μυστρά, το οδικό δίκτυο της λεγόμενης "Μυστριώτικης στράτας".
Οι δύο μεγαλύτεροι οικισμοί της περιοχής (σύμφωνα με την απογραφή Grimani μόλις 30 χρόνια αργότερα), το Γεωργίτσι και η Καστανιά, φαίνεται να μην υπάρχουν.
Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως η Καστανιώτισσα αρχαιολόγος Ευαγγελία (Λίτσα) Πάντου, στη μελέτη της «Ο Λακεδαιμονίας Άγιος Θεόκλητος, τοπογραφικές επισημάνσεις» που αναφέρεται στον τοπικό μας Άγιο ο οποίος έζησε στα τέλη του 9ου αιώνα, (υπήρξε επίσκοπος Λακεδαιμονίας το 869-870) θεωρεί πιθανό ο Άγιος, που σύμφωνα με το βιογράφο του μόναζε «επί δώματος ως όρνις εν αβάτοις τόποις», να ασκήτευσε στη Μισοσπορίτισσα.
Κατά τον Διον. Σιγαλό, τέλος, ορισμένα τοπωνύμια της περιοχής μας φαίνεται να έχουν σχέση με οικογένειες εγκατεστημένες ήδη από τον 12ο αιώνα. Αναφέρει λοιπόν ο συγγραφέας:
Η οικογένεια των Ράλληδων ή Ραούλ αναφέρεται εγκατεστημένη εν Λακεδαίμονι και Μυστρά από του ΙΑ’ αιώνος. Ο Λέων Ραούλ φέρεται ως Λακεδαιμόνιος συγγραφεύς από του 1139 μ. Χ.
Εις την περιφέρειαν της Άνω κοιλάδος του Ευρώτα, όχι μακράν του σημερινού χωρίου Περιβόλια, όπου άλλοτε οι «κάμποι του Σαπικού», υπάρχει τοπωνυμία «του Ράλλια».
Βεβαίως πρόκειται περί τιμαρίου ανήκοντος εις την οικογένειαν Ράλλη του Ισή ή Δριμή, εάν υπολογίσουμε ότι εκεί πλησίον και παρά το κάστρον Καστρί υπάρχει και τοπωνύμιο «Δριμέϊκα».
Σιγαλός Ι. Διονύσιος, Η Σπάρτη και η Λακεδαίμων. Αθήναι, 1963
Στο καστανιώτικο βουνό υπάρχει επίσης σπηλιά γνωστή ως «του Ράλλια».
Οι πληροφορίες αυτές χρειάζονται όμως επιπρόσθετη επεξεργασία, δεδομένου πως άλλοι άλλα υποστηρίζουν (π.χ. Fassoulakis, Sterios (1973). The Byzantine Family of Raoul-Ral(l)es)
Συλλογή ύλης-επιμέλεια Δ.Σ.Π.
