Το βράδυ της 12ης Φεβρουαρίου 1944 το νορβηγικών συμφερόντων αλλά επιταγμένο από τον γερμανικό στρατό ατμόπλοιο «Όρια» προσέκρουσε στη νησίδα Πάτροκλος (Γαϊδουρονήσι), κοντά στο ακρωτήριο του Σουνίου, και βυθίστηκε σε ελάχιστα λεπτά προκαλώντας τον θάνατο περισσότερων από 4.000 Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου που ήταν κλεισμένοι στα αμπάρια του.
Η βύθισή του ήταν μία από τις χειρότερες τραγωδίες στα παγκόσμια ναυτικά χρονικά, πολλαπλασίως μεγαλύτερη από αυτήν του θρυλικού «Τιτανικού» το 1912, ενώ ο αριθμός των θυμάτων το τοποθετεί στην κορυφή των πλέον πολύνεκρων ναυαγίων στη Μεσόγειο.
Ωστόσο, παρά το γεγονός αυτό, το ναυάγιο του «Όρια» παρέμενε ως πρόσφατα σχεδόν άγνωστο…
Το «Όρια» (SS Oria) κατασκευάστηκε το 1920 στο Σάντερλαντ της Βρετανίας από την Osbourne, Graham & Co με αριθμό ναυπήγησης 222 και η συνολική χωρητικότητά του ήταν 2.127 τόνοι.
Αποτελούσε ιδιοκτησία της νορβηγικής εταιρείας Fearnley & Eger με έδρα το Όσλο και με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Γερμανοί το χρησιμοποίησαν για τη μεταφορά στρατευμάτων τους στη Νορβηγία, ενώ κατόπιν εντάχθηκε στις γερμανικές νηοπομπές με προορισμό τη Βόρεια Αφρική.
Το 1941 και ενώ βρισκόταν στο λιμάνι της Καζαμπλάνκα, επιτάχθηκε από τη φιλογερμανική γαλλική «κυβέρνηση του Βισύ», μετονομάστηκε σε «Sainte Julienne» και με έδρα το λιμάνι της Μασσαλίας χρησιμοποιήθηκε στη Μεσόγειο.
Στις 25 Νοεμβρίου 1942 επιστράφηκε στον νόμιμο ιδιοκτήτη του και πήρε εκ νέου το αρχικό του όνομα, ενώ λίγο καιρό αργότερα δόθηκε στη γερμανική εταιρεία Mittelmeer Reederei GmbH και απέπλευσε για την Ιταλία.
Τον Σεπτέμβριο του 1943, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους Συμμάχους και την κατάληψη των Δωδεκανήσων από τις γερμανικές δυνάμεις, το «Όρια» βρέθηκε στη Ρόδο, συμμετέχοντας σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των γερμανικών στρατευμάτων στην περιοχή.
Στις 10.25 το πρωί της 11ης Φεβρουαρίου 1944 (κατ’ άλλες πηγές το απόγευμα της ίδιας ημέρας) απέπλευσε από το λιμάνι του νησιού με κατεύθυνση τον Πειραιά. Στα αμπάρια του μετέφερε περισσότερους από 4.000 Ιταλούς αιχμαλώτους από τις φρουρές της Ρόδου και της Λέρου, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν 43 αξιωματικοί και 118 υπαξιωματικοί όλων των όπλων.
Σημειώνεται ότι ο ακριβής αριθμός των Ιταλών αιχμαλώτων παραμένει αδιευκρίνιστος, καθώς σε διαφορετικές πηγές αναφέρεται πως ήταν από 4.046 ως 4.233.
Εκτός από τους αιχμαλώτους, στο πλοίο επέβαιναν ακόμα 90 Γερμανοί στρατιώτες (οι 30 ως φρουρά), ενώ το πλήρωμα αποτελείτο από πέντε ναυτικούς, μεταξύ των οποίων ένας Έλληνας μηχανικός, και τον Νορβηγό καπετάνιο Μπιάρνε Ρασμούσεν.
Κατά το ταξίδι του προς τον Πειραιά το «Όρια» συνοδευόταν από τα ιταλικά ελαφρά αντιτορπιλικά ΤΑ16, ΤΑ17 και ΤΑ19, τα οποία είχαν καταληφθεί από τους Γερμανούς. Λίγες ώρες μετά τον απόπλου από τη Ρόδο, ανοιχτά της Κω, η νηοπομπή δέχτηκε επίθεση από βρετανικά πλοία, ενώ σύμφωνα με άλλες πληροφορίες κοντά στην Αστυπάλαια επίθεση και από υποβρύχιο, που εκτόξευσε ανεπιτυχώς τρεις τορπίλες εναντίον του.
Η πρόσκρουση και η βύθιση
Γύρω στις 6.30 το απόγευμα της επομένης, 12 Φεβρουαρίου, πλέοντας με ταχύτητα 9 κόμβων, το «Όρια» έφθασε στην περιοχή του Σουνίου, όπου επικρατούσε σφοδρή κακοκαιρία, με την ταχύτητα των ανέμων να φτάνει στα 10 μποφόρ!
Ο δίαυλος μεταξύ της νησίδας Πάτροκλος (Γαϊδουρονήσι) και των αττικών ακτών είναι γεμάτος ξέρες και υφάλους και για τον λόγο αυτόν, σύμφωνα με τα ημερολόγια των συνοδών πλοίων και παρά την έλλειψη σε ενημερωμένους ναυτικούς χάρτες, είχε υποδειχθεί στον καπετάνιο του «Όρια» η πορεία που έπρεπε να ακολουθήσει στην περιοχή, ώστε να παραπλεύσει τον Πάτροκλο.
Ωστόσο, καθώς το «Όρια» εξακολουθούσε την εσφαλμένη πορεία του «σπρωγμένο» από τους ισχυρούς δυτικούς ανέμους, το πλοίο συνοδείας ΤΑ19 με νέα του διαταγή και με την εκτόξευση ερυθρών φωτοβολίδων επιχείρησε να προειδοποιήσει τον Ρασμούσεν για τον επερχόμενο κίνδυνο. Παρά την απάντηση «Κατανοητό!» του καπετάνιου, στις 6.45 μ.μ. το «Όρια» κτύπησε με τη δεξιά του πλευρά στα βράχια.
Ο Ρασμούσεν ανέφερε έντρομος στον ασύρματο «Προσαράξαμε», όμως η έντονη θαλασσοταραχή δεν επέτρεπε στα τρία ελαφρά αντιτορπιλικά να επέμβουν.
Το «Όρια» πλημμύρισε αμέσως και σε ελάχιστα λεπτά ανατράπηκε, με την πλώρη του να εξέχει από το νερό, σε μια περιοχή που το βάθος των νερών κυμαίνεται από 5 ως 42 μέτρα. Παρά τις δυσμενείς συνθήκες, τα συνοδά πλοία κατάφεραν να φτάσουν στον Πειραιά και να ενημερώσουν τις εκεί κατοχικές αρχές.
Νωρίς το πρωί, με το πρώτο φως της ημέρας, ξεκίνησαν από τον Πειραιά πέντε ρυμουλκά πλοία με κατεύθυνση την περιοχή του ναυαγίου, λόγω όμως της θαλασσοταραχής το σημείο προσέγγισε τελικά μόνο το «Vulcan».
Έκπληκτο, το πλήρωμά του διαπίστωσε ότι στην επιπλέουσα πλώρη του καραβιού βρίσκονταν παγιδευμένοι πέντε άνθρωποι. Η φορητή συσκευή οξυγόνου όμως, με την οποία προσπάθησαν να κόψουν τις λαμαρίνες του πλοίου ώστε να τους απεγκλωβίσουν, παρασύρθηκε από τα ορμητικά κύματα και έτσι την επομένη κατέπλευσε στο σημείο το ρυμουλκό «Τιτάν» με νέα συσκευή, με την οποία έγινε δυνατή η διάνοιξη ενός περάσματος, από το οποίο βγήκαν οι πέντε ναυαγοί, προτού το «Όρια» βυθιστεί εντελώς.
Σύμφωνα με τις καταθέσεις των επιζώντων, από το ναυάγιο του «Όρια» διασώθηκαν μόνο τα μέλη του πληρώματος, ο καπετάνιος, 45 Γερμανοί και 49 Ιταλοί στρατιώτες, οι οποίοι βγήκαν εξαντλημένοι ή τραυματισμένοι στην ακτή. Μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής αναφέρουν ότι για πολλές εβδομάδες τα κύματα ξέβραζαν στη ακτή Χάρακας και στην ευρύτερη περιοχή δεκάδες πτώματα, τα οποία οι Γερμανοί έθαβαν πρόχειρα στην άμμο.
Αν και οι πηγές δεν συμφωνούν, το βέβαιο είναι ότι τελικά τα θύματα υπερέβησαν τα 4.000 –με πιθανότερο αριθμό τα 4.184–, τα περισσότερα από τα οποία πνίγηκαν εγκλωβισμένα στα αμπάρια του πλοίου, προκαλώντας τη χειρότερη απώλεια ζωών από ναυάγιο στη Μεσόγειο.
Επισημαίνεται ότι τις ημέρες του ναυαγίου αλλά και τα επόμενα χρόνια διατυπώθηκε η υπόνοια ότι, στην πραγματικότητα, το «Όρια» είχε τορπιλιστεί είτε από γερμανικό είτε από το Ελληνικό υποβρύχιο «Παπανικολής».
Το «σενάριο» αυτό στηρίχθηκε σε μαρτυρίες κατοίκων των Λεγραινών ότι άκουσαν έναν δυνατό κρότο λίγο πριν από τη βύθιση του πλοίου.
Ωστόσο, η ύπαρξη γερμανικού υποβρυχίου στην περιοχή δεν επιβεβαιώνεται από καμία αξιόπιστη πηγή, ενώ σύμφωνα με τα αρχεία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, στις 12 Φεβρουαρίου 1944 το «Παπανικολής» κατευθυνόταν προς την Βηρυτό, ύστερα από περιπολίες που είχε διενεργήσει στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Κρήτης, της Μήλου και της νησίδας Φαλκονέρα.
Από την αρχή και για πολλά χρόνια, το ναυάγιο του Όρια περιβλήθηκε από ένα πέπλο σιωπής. Οι γερμανικές αρχές κατοχής απέκρυψαν το γεγονός, ενώ δεν υπήρξε μνεία ούτε στον ελεγχόμενο από αυτές αθηναϊκό τύπο της εποχής. Εικάζεται πως πρόκειτο για σκόπιμη ενέργεια, προκειμένου να μη ζητηθούν ευθύνες και αποζημιώσεις για το χαμό των αιχμαλώτων, αφού στο μέγεθος της τραγωδίας είχαν αποφασιστική συμβολή οι συνθήκες στοίβαξης και εγκλεισμού των, έτσι κι αλλιώς υπεράριθμων, Ιταλών στα αμπάρια του σκάφους.[6]
Η υπόθεση του ναυαγίου του Όρια ήλθε ξανά στην επιφάνεια το 2006 με πρωτοβουλία των τοπικών ελληνικών αρχών,[7] έπειτα και από τις σχετικές έρευνες του δύτη Αριστοτέλη Ζερβούδη [8]που ανακάλυψε το ναυάγιο το 1999.[9] Η ταυτοποίηση του ναυαγίου από τον Κο Ζερβούδη έγινε το 2001, μετά από έρευνα στα αρχεία της Γερμανικής Ναυτικής Διοίκησης.[εκκρεμεί παραπομπή] Το 2002 ο Αριστοτέλης Ζερβούδης, μετά από τις έρευνες που είχε κάνει στο βυθό με τους δύτες Αντώνη Γκάφα και Δημήτρη Καρτέρη, δημοσιοποίησε την πρώτη έγκυρη αναφορά για την κατάσταση του ναυαγισμένου Oria.[10] Για τίς υπηρεσίες του και την συνεισφορά του στίς καταδυτικές αποστολές, απονεμήθηκε στον Αριστοτέλη Ζερβούδη ο τίτλος του Ιππότη και το μετάλιο του Τάγματος του Αστέρα της Ιταλίας ( Cavaliere dell' Ordine della Stella d' Italia) απο τον Πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας Sergio Mattarella.
To 2012, στο Βαϊάνο της Τοσκάνης (επαρχία Πράτο) έλαβε χώρα η πρώτη ιταλική εκδήλωση μνήμης για τα θύματα του Όρια, με τη συνεργασία του Κέντρου Ιστορικής και Εθνογραφικής Τεκμηρίωσης (Fondazione del Centro documentazione storico etnografico -CDSE).[11]
Το Φεβρουάριο του 2014, στην 70ή επέτειο από το ναυάγιο, ο Δήμος Σαρωνικού, σε συνεργασία με το «Σύνδεσμο Πνευματικής και Κοινωνικής Δραστηριότητας Κερατέας Χρυσή Τομή» και το «Δίκτυο Συγγενών Θυμάτων του Oria», oργάνωσαν εκδήλωση στην Κερατέα, κατά τη οποία έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου που κατασκευάστηκε προς τιμήν των θυμάτων, απέναντι από το σημείο βύθισης του πλοίου (60ό χιλιόμετρο λεωφόρου Αθηνών–Σουνίου).[12] Παράλληλα, ο δύτης Αριστοτέλης Ζερβούδης ως εκπρόσωπος των οικογενειών των θυμάτων του ΟΡΙΑ,τοποθέτησε αναμνηστική πλάκα στο βυθό, στο σημείο που χάθηκε το πλοίο.[7] Το 2015, ο Γιώργος Ιατρού γύρισε το ιστορικό ντοκιμαντέρ memORIA, με θέμα το ναυάγιο του πλοίου, το οποίο προβλήθηκε από την εκπομπή της ΕΡΤ2 «Τεκμήρια ελληνισμού» το Φεβρουάριο του 2016[13] και, επίσης, προκρίθηκε για συμμετοχή στο 18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης.[14] Εκδηλώσεις μνήμης για τα θύματα της τραγωδίας οργανώνονται και στην Ιταλία, στην πόλη Μαρτάνο του Λέτσε, με τη συμμετοχή και της Εθνικής Ένωσης Παρτιζάνων Ιταλίας (Associazione Nazionale Partigiani d’Italia).[15]
http://www.grafasdiving.gr/shipwrecks/ss-oria/
Η φωτογραφία είναι από το http://www.grafasdiving.gr/shipwrecks/ss-oria/, και ανήκει στο αρχείο του δύτη Αριστοτέλη Ζερβούδη
