Κάθε φορά που ερχόμουν για επίσκεψη στο χωριό της γιαγιάς μου δεν θα ήταν λίγες οι φορές που άκουγα το καθιερωμένο «τίνος είσαι εσύ;». Και κάθε φορά έδινα την ίδια απάντηση που φαινόταν να κάλυπτε σε ένα βαθμό τις ανάγκες της ερώτησης: «Είμαι το εγγόνι της κυρά Μαρίκας Λιναρδάκη». Με το «α» ένιωθα ήδη πως είχα ενταχθεί, πως είχα γίνει ένα με τις μυρωδιές, τους ήχους του τόπου και με τις ανάσες των κατοίκων του. Κουβαλάω αυτή την αίσθηση μαζί μου έως και σήμερα, παρόλες τις μετέπειτα πιο αραιές επισκέψεις. Αυτός ήταν και ο λόγος που άρχισα να μελετώ με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την τοπική ιστορία και ίσως το έναυσμα για να ανατρέξω στις ρίζες μου και να μιλήσω για τη λάκαινα γιαγιά μου.
Αρχικά κατέφυγα στο διαδίκτυο και τα αρχεία του Κράτους οπού βρήκα πλήθος αναφορών που έφταναν μέχρι τον Αγώνα για την Ελευθερία (1821), μέχρι που έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος – 18ος αιώνας (1987). Αυτό έκανε εκτενή αναφορά στην Ενετοκρατούμενη Πελοπόννησο και στη απογραφή που διενεργήθηκε το 1699.
Οι Ενετοί κατέλαβαν την Πελοπόννησο από τους Οθωμανούς το 1688. Για την διοίκηση της νέας κτήσης, διορίσαν Προβλεπτές (Provveditore Generale) αρμόδιους για στρατιωτικά, εσωτερικά και εκκλησιαστικά θέματα. Ένας από αυτούς ήταν ο Στρατηγός Grimani ο οποίος το 1699 έδωσε εντολή για την απογραφή του πληθυσμού και των κτηματικών περιουσιών. Σύμφωνα με τον Παναγιωτόπουλο, η νέα διοίκηση, κληρονόμος του οθωμανικού διοικητικού συστήματος που της ήταν εντελώς ξένο, χρειαζόταν συγκεκριμένα στατιστικά στοιχεία για να οργανώσει το δικό της φορολογικό σύστημα και να διαχειριστεί τους φυσικούς πόρους της χώρας. Αποφασίστηκε λοιπόν η σύνταξη κτηματολογίου. Διοικητικοί υπάλληλοι, οι Sindici Catasticatori, πραγματοποίησαν τις σχετικές εργασίες με σκοπό να συντάξουν ένα κατάστιχο συνοπτικό (catastico ordinario) και ένα αναλυτικό (catastico particolare). Στο Αρχείο της Βενετίας σήμερα σώζονται τα catastici ordinarii του Ναυπλίου, Άργους και Βοστίτσας, και εκείνα του Φαναρίου και Καλαμάτας. Από τα catastici particolari έχουν διασωθεί εκείνα της Βοστίτσας και Τριπολιτσάς. Εκτός Βενετίας βρίσκεται το catastico particolare του Ναυπλίου (συλλογή Whitall της Ακαδημίας Αθηνών).
Επειδή όμως δεν υπήρχε στην Πελλοπόνησο κάποιο ντόπιο διοικητικό σχήμα, η Εκκλησία αποτελούσε το μόνο οργανωμένο σώμα που ήταν σε θέση να βοηθήσει τις Ενετικές αρχές στη διενέργεια των απογραφών. Ούτε η Εκκλησία βρισκόταν βέβαια σ΄άριστη κατάσταση από την άποψη αυτή, ήταν όμως η πιο οργανωμένη δύναμη της χώρας. Με τη διοικητική της διαίρεση (μητροπόλεις, επισκοπές, ενορίες), και με την εμπειρία που είχε αποκτήσει μέσα από τη μακρόχρονη άσκηση κάποιας περιορισμένης, αλλά πραγματικής κοινωνικής εξουσίας, η Εκκλησία αποτελούσε ένα θεσμό που “λειτουργούσε” και ήταν σε θέση να ανταποκριθεί στις ανάγκες της νέας διοίκησης. Τέτοια ηταν και η εν λόγω απογραφή, για την οποία ο Grimani αναφέρει οτι πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του κλήρου. Αλλά επειδή οι ιερείς των χωριών, οι “συνεργάτες” του, δεν του ενέπνεαν απόλυτη εμπιστοσύνη, ανέθεσε και στους Capitani dell' Ordinanze να κάνουν ειδικές έρευνες.
Είχα ήδη μάθει ότι τα αρχεία της απογραφής του 1699 φυλάσσονται στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, οπότε το Σεπτέμβρη του 2016, και ενώ βρισκόμουν σε διακοπές, αποφάσισα να τα επισκεφτώ και ψάξω εάν υπήρχαν αναφορές στο Καστόρι, χωρίς όμως να βρω κάτι άξιο λόγου. Ανοίγοντας όμως τον τελευταίο φάκελο με εκκλησιαστικά έγγραφα, έκανα μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα ανακάλυψη. Το αρχείο περιείχε δύο επιστολές, η πρώτη υπογεγραμμένη από τον Ηγούμενο της Μονής Καστρίου, Παπά Παρθένιο Χαρόπουλο, με ημερομηνία την 23η Μαΐου, 1699 και η άλλη υπογεγραμμένη από τους τοπικούς κληρικούς στη Βορδόνια Παπαλούμο Παχύγιαννη και Παπα Ιωάννη Ξυπόλιτο με ημερομηνία τη 10η Μαΐου, 1699. Σε αυτές τις επιστολές προς τους Ενετούς, οι ιερείς έκαναν πλήρη καταγραφή της ιερής περιουσίας ευρισκόμενη στην ευρύτερη περιοχή. Ιδιαίτερη αναφορά γινόταν στα μετόχια της Μονής, τον νερόμυλο του Αγίου Μάμα, τους ελαιώνες, αμπέλια και άλλα κτήματα, αναφέροντας λεπτομερώς τις διαστάσεις αυτών (αξηναρίες, ζευγάρια). Αυτό που βρήκα το πιο ενδιαφέρον, είναι φυσικά η αναφορά στο Καστόρι καθώς και η αναφορά σε τοπωνύμια όπως ο Κοκκινόβραχος, Στραβοσκιάδι, Γαΐδουρολαλιά κλπ, πολλά ξεχασμένα στο παρελθόν. Αυτές τις επιστολές αντέγραψα και παραθέτω χωρίς τροποποιήσεις με την ελπίδα να αποτελέσουν έναυσμα για μια νέα συζήτηση και καταγραφή της ιστορίας αυτού του όμορφου τόπου.
Η γιαγιά μπορεί να έχει πια πεθάνει, αλλά με ευχαριστεί που μπορώ να κατανοήσω καλύτερα τη ζωή της στην Καστανιά.
Επιστολή 1 – Μονή Καστρίου
1699 μηνός Μαΐου 23, ανεφάνη ο παπά Κυρ Παρθένιος ιερομόναχος και ηγούμενος Χαρόπουλος, του Μοναστηριού της Κυρίας Θεοτόκου, κύμενο στο χωριό Καστρί, ο οποίος φανερών αυτόνομα τα στεκούμενα όπου ευρίσκονται αφιερωμένα εις το άνωθεν Μοναστήριον έκπαλαι μεθ’όρκου και πρώτον:
1. Ένα μετόχι κύμενον στους Σερβέους με ένα μοναχόν σπίτι καλόν, και δύο χαλασμένα, αφιερωμένα χωρίς σκρίτον έκπαλαι
2. Έτερο μετόχι κύμενον στον κοκκινόβραχον με σπίτι ένα καλόν και δύο χαλασμένα, αφιερωμένα χωρίς σκρίτον έκπαλαι
3. Χωράφια ανακατεμένα άγρια και ήμερα κύμενα στα λουτρά και στου αρκούδη τη ράχην, και στου Κονόμου την λάκα, ζευγαριών τριών, αφιερωμένα έκπαλαι χωρίς θεμέλιον γράμματος
4. Έτερα στην Πλατάνην κύμενα, δουλεμένα ζευγαριών τριών αφιερωμένα έκπαλαι χωρίς γράμματος τινός
5. Σε παλλαιόν μετόχι, χωράφια κύμενα στο Καλάμι, έτερα με του διάκου τη λάκα, αυλαί και ομπροστά στο έτερον του διάκου, ζευγαριών δύο αφιερωμένα παλλαιώθεν, χωρίς σκρίτον.
6. Χωράφια τέσσερα κύμενα στο ξεροκάμπι, ζευγαριών τριών αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
7. Έτερα κύμενα από πάνω στην Πηλαλιάρα και πλευρά με την Σελινίτζα και άλλον εκεί σιμά κομμάτι στην συκιά έτερο. Ζευγάρια ενός και μισού, αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον κανένα
8. Έτερα κύμενα στο Στραβοσκιάδι και παλλιολούι και έξω από το Παλλιολίνη και σιμά στο παλλιοκλήσι της Παναγίας χωράφια και σιμά στο καθολικόν Μοναστήριον ζευγάρια δύο αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον κανένα.
9. Στο φτεροτόν, έτερα χωράφια κύμενα, ζευγαριού ενός και αφιερωμένα έκπαλαι χωρίς τινός σκρίτον.
10. Χωράφια κύμενα στα δένδρα του Στραβοσκιάδη, ζευγαριού μισού αφιερωμένα έκπαλαι.
11. Έτερον κομμάτι κύμενον είς ταις Χούναις μετριτικών δέκα, αφιερωμένον παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
Βρίσκεται ένα ερημοκλήσιν κύμενον της Καστανιάς το βουνό το οποίον ήτοι έκπαλαι μοναστήριον ονομαζόμενον ο Τίμιος Πρόδρομος, ο οποίος εξουσιαστικώς ευρίσκετον στα άνωθεν ποστατικά και τώρα είναι κύμενον εις την άνωθεν Θεοτόκον και πρώτον:
1. Χωράφια δεκαπέντε συκκιών κύμενα στο μαρμαράλωνον, αφιερωμένα από τον ποτέ Παπά κυρ Θεοδόσιον ηγούμενος του άνωθεν μοναστηριού, όντας κτίτωρ του αυτού με γράμμα στους 1688 24 Δεκεμβρίου.
2. Έτερον χωράφιον στην Γαΐδουρολαλαΐά κύμενον μετριτικών οκτώ, αφιερωμένα από τον άνωθεν κτίτορα με σκρίτον του άνωθεν καιρού και χρόνου.
3. Έτερον κύμενον σταις λακίτζαις και εις την Γούρναν άλλο μετριτικών επτά αφιερωμένα από τον άνωθεν κτίτορα κ Ηγούμενο εις τον αυτόν χρόνον.
4. Αμπέλια αξηναριών εννιά κύμενα αφιερωμένα από τον αυτόν Ηγούμενον
5. Ένα σπίτι χαμόγιον κύμενον μέσα στην Καστανιάν αφιερωμένο από τον άνωθεν Ηγούμενον
6. Χωράφια μετριτικών δέκα κύμενα στα Σερβέικα αφιερωμένα από τον αυτόν Ηγούμενον
7. Μετόχιον κύμενον στα καλύβια της Βορδονίας με σπίτι ένα και χωράφι μετριτικών δέκα αφιερωμένα από τον άνωθεν Ηγούμενον.
8. Αμπέλι αξηναριών τριών κύμενον στο χωριόν της Βορδονίας αφιερωμένα από τον άνωθεν Ηγούμενον.
9. Ένας μήλος κύμενος στον Άγιον Μάμαν αφιερωμένος στο μοναστήριον της Θεοτόκου της Καστρίτισας από τον ποτέ Πυθεκούη με χοντζέτι τουρκικόν νεροτριβήν μιαν κύμενην σιμά εις το άνωθεν μήλον αφιερωμένα από τον ποτέ Πάπα Σαμουήλ με χοντζέτια τρία Τουρκικά.
10. Παλιομήλια δύο κύμενα στου Στραβοσκιάδη και τα λοιπά στο καλογερικόν ποτάμι αφιερωμένα εις την άνωθεν Θεοτόκον έκπαλαι χωρίς σκρίτον
11. Περιβόλι ένα κύμενον στον Καρδάρη με μούραις εκατό, κλίματα τρακόσια, συκαίς δέκα, καραίς πενήντα και γης μετριτικών δέκα αφιερωμένον έκπαλαι χωρίς σκρίτον
12. Ελαίς κύμεναις στο περιβόλι του Αγίου Μάμαν είκοσι πέντε με γη τριών μετριτικών αφιερωμένες έκπαλαι χωρίς σκρίτον
13. Έτερες ελαίς κύμενες στο μαγούλι εννιά με γη μετριτικών δύο αφιερωμέναις έκπαλαι χωρίς σκρίτον.
14. Έτερες στα Πεφέικα από κάτω κύμεναις τρεις αφιερωμένες παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον με γη άγριαν.
15. Έτερες στους Σερβέους κύμενους εξήντα και στο μιλάλι με μούραις σαράντα με γη μετριτικών πέντε αγρίδι αφιερωμένον έκπαλαι χωρίς σκρίτον.
16. Στου Στραβοσκιάδη ελαίς τρεις, και εις την Αγία Κυριακήν μια αφιερωμένης παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
17. Ελαίς στο παλλαιόν μετόχιον κύμεναις τριάντα αφιερωμέναις παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
18. Έτερες στο παλιαλώνι ελαίς έξι με μούραις δεκαπέντε, μια απιδιά, βελανιδιά μια, αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
19. Περιβόλι με ελαίς εικοσι πέντε, και βελανιδιές εννιά με γη μετριτικών τριών κύμενων στου Μπέγλη αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
20. Ελαίς ρίζες διακόσιας εξήντα κύμεναις στην Βορδόνια αφιερωμέναις παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
21. Αμπέλια αξηναριών ογδόντα κύμενα εις Πηλαριάρα και Σερβέους αξηναριών τριάντα, αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
22. Ένα κομμάτι χωράφι κύμενον στο Καλάμι στην Ελιά με βελανίδες δύο, γη μετριτικών οκτώ αφιερωμένα έκπαλαι χωρίς σκρίτον.
23. Κλίματα τρια στον Άγιον Μάμαν με γη μετριτικών τριών αφιερωμένα παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
24. Μούραις δέκα κύμεναις στο Πλατάνι και στο μετόχι αφιερωμέναις παλλαιώθεν χωρίς σκρίτον.
25. Τρία αλώνια κύμενα τα δύο στο μετόχι, ένα στο μοναστήρι και έτερον στο φτεροτόν ευρισκόμενα έκπαλαι αφιερωμένα χωρίς σκρίτον.
26. Μια στέρνα και τρία κλίματα, τα έτερα κλίματα επτά κύμενα στο καθολικόν μοναστήρι αφιερωμένα έκπαλαι χωρίς σκρίτον όντας τ’άνωθεν στεκούμενα όλα του παλλαιού μοναστηριού και ούτως αγρικούντα εισερέωσιν της αληθίας ιδία τη χειρι υπογράφεται μεθ’όρκου προσφέρονται μα ο αυτός Ηγούμενος πως τα ελευθέρωσε από τους αγαρινούς μετά πια γραμμένα εκ τ’ονοματου, και τ’αφιερώνει και αυτός βεβαίως εις το άνωθεν μοναστήριον...
Παρθένιος Ιερομόναχος και Ηγούμενος της Κυρίας Θεοτόκου της επονομαζόμενης εις το Καστρί Χαρόπουλος Βεβαιώνω μεθ’όρκου τα άνωθε
Επεξήγηση όρων και μονάδων μέτρησης:
Μετόχι: Αγρόκτημα που ανήκει σε Μοναστήρι στο οποίο βρίσκεται συνήθως μικρό παρεκκλήσιο και κατοικία για τους μοναχούς.
Αξηνάρι: Μονάδα μέτρησης εδάφους, όσο μπορεί να σκάψει ένας εργάτης σε μια μέρα (αμπέλια, σταφίδες) 1 αξηνάρι = 484 τ.μ.
Ζευγάρι: Κομμάτι γης που μπορεί να οργωθεί σε μια μέρα από ένα ζευγάρι άλογα ή βόδια. Περίπου 2.5 σημερινά στρέμματα.
Τουρκικό χοντζέτι: Χοτζέτια είναι οι αποφάσεις των Τουρκικών ιεροδικείων και ειδικότερα είναι οι αποφάσεις με τις οποίες οι ιεροδίκης επικυρώνει τη μεταβίβαση ενός ακινήτου. Αυτά επομένως αποτελούν τίτλους ιδιοκτησίας της οθωμανικής περιόδου.
Σκρίτον (ιταλ. scritto): έγγραφο, επιστολή, γραπτή ομολογία
Νίκος Σαντάς
Σημείωση Π: Ο κ. Σαντάς αντέγραψε απο τα ίδια αρχεία και παρόμοια επιστολή σύμφωνα με την οποία το "1699 μηνός Μαΐου 10 ανεφάνη ο παπαλούμος Παχύγιαννης με τον παπά Ιωάννη Ξυπόλυτον, Εφημέριοι της Κυρίας Θεοτόκου κύμενης εις το χωριόν Βορδόνια, και αγίας Παρασκευής οι οποίοι μεθ’ όρκου ιδιοχείρως υπογράφοντας ηνα φανερώσουν τ’ αφιερωμένα στεκούμενα ένα προς ένα".
Το έγγραφο αυτό θα δημοσιεύσουμε προσεχώς.
Και τα δύο αυτά έγγραφα έχουν ήδη δημοσιευτεί και στο περιοδικό του Πολιτιστικού Συλλόγου Καστορείου Ο ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ. Την εργασία του Νικ. Σαντά ολόκληρη από τον ΠΟΛΥΔΕΥΚΗ μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να τη διαβάσει και σε pdf στο τεύχος 42, σελ. 12-13.
Παρέλκει να σημειωθεί η σημαντική αξία και των δύο αυτών εγγράφων που μας δίνουν σημαντικότατες πληροφορίες για την περιοχή μας κατά τον 17ο αιώνα.
Η φωτογραφία είναι εξώφυλλο βιβλίου από τη συλλογή της Μονής.
